Аан дойдуга, Ийэ Айылҕаҕа, киһиэхэ Айыылыы сыһыан — II

Салгыыта

Дьүөрэлэһии уонна Таптал сокуонун баһылаабыт дьон Ийэ Айылҕаны кытта кэпсэтэ үөрэнэллэр. Аан дойду – Бүппэт Куйаар улуу дуорааннарын, ис кистэлэҥ кэпсэллэрин арааран истэ үөрэнэллэр. Бу улахан үрдүк таһымҥа кэлии буолар. Маны «кулгаахпар саҥаны истэбин» диир, үксүн ньиэрбэ ыарыһах дьону кытта бутуйумаҥ.

Итинник үрдүк таһымҥа тиийбит дьон сир-халлаан, Аан дойду ситимин кытта, ол аата, көстүбэт эйгэ үрдүкү таһымнаах кистэлэҥнэрин кытта көрө үөрэнэллэр. Ол гынан баран, итинник дьон дэҥ кэриэтэ төрөөн, үөскээн ааһаллар. Эн кинилэри күн аайы, үйэ, ханнык эрэ быстах, түһүмэх кэмнэргэ көрдөөн булбаккын, булан көрсүөҥ да суоҕун сөп. Сиргэ, сахаҕа үөскээн ааспыт маннык дьонтон, мин бэйэм куруук ахтар, суруйар поэтым, отутун да туолбакка сылдьан, суорума суолламмыт, чуолкайдаан эттэххэ, быстах эйгэ ол күннээҕи түктэри дьоно суох оҥорбут киһилэрэ Иван Арбита, хайдах курдук Аан дойдуну – Бүппэт Улуу Куйаары кытта улуу ситимнээх киһи эбитин айымньыларыттан уонна Аан дойду улуу кистэлэҥ дорҕоонноруттан истэн билэбин. Арбита бу сүдү дьоҕуруттан үүммүт, үөскээбит айымньылары билиҥҥи сорох ырытааччылар тутах сирдээҕи өйдөбүллэринэн быһааран, талааннаах поэт улахан уобарастаах этиилэри олус тупсаҕайдык туттан суруйбутун курдук эрэ быһааран кэбиһэргэ дьулуһаллар. Суох. Оннук буолбатах. Иван Арбита Бүппэт Куйаар – Космос улуу ситимин киһитэ буолар. Уус-уран тылынан уобараһы сөпкө туттан суруйар үчүгэй улахан поэттар бааллара. Ол гынан баран, ким да Арбита курдук бүппэт Улуу Куйаары – Космоһы курдаттыы сүүрэкэлиир улууканнаах этиилэри оҥорбута суоҕун кэриэтэ. Холобур, кини «Долгуннар» диэн поэматыттан кыратык ылан, ааҕан көрүөҕүҥ эрэ.

Бэрт элбэх төннүбэт сыл ааста…

Мин тураммын дьол-соргу көрдөстүм.

Сүрэхпэр төлөннө, сылааста

Кулу диэн Киниттэн көрдөстүм.

Мин биллим уон илбис үөрэҕин,

Мин баарбын Үрдүк Тыын былааһар.

Эн бүгүн миигиттэн үөрэҕин,

Үөрүүгэр хомолто былааһар.

Дьэ, хайдахтаах этиилэрий?! Дьолу-соргуну, сүрэҕэр төлөнү, сылааһы Киниттэн, ол аата, Үрдүк Таҥараттан көрдөһөр. Оттон киһиэхэ итинник үтүөнү, көмөнү Үрдүк Таҥара, Үрүҥ Аар Тойон эрэ биэриэн сөп. Арбита бэйэтин «Үрдүк Тыын былааһар баарбын» уонна «уон илбис үөрэҕин биллим» диир. Дьэ, этиилэр буолбаттар дуо?! Чаҕылыннаран, сырбатан, Орто дойду үс кээмэйин алдьатан, улуу космическай сардаҥалыы күлүмнэтэн, Бүппэт Куйаар эҥсилгэннээх дуорааныныы дуораһыйан!!!

Улуу поэт бэйэтэ кимин быһааран суруйбута олус элбэҕи быһаарар. Кини 1940-1941 сылларга суруйбут «Мин» диэн хоһоонугар кини кимин чуолкайдаан быһаарар:

1. Мин –

сир-халлаан киҥкиниир киэҥ ньуурун

кэрийэ кэлбит Күн уолабын,

өй-санаа кытаанах тулуурун

бэттибэт биир бэрдэ буолабын.

3. Мин –

Үрүҥ күн сирин уот куйаастыыр

үрдүк тыын үйэлээх уолабын,

сир-халлаан сэһэнин тылбаастыыр

соҕотох апостол буолабын.

5. Мин –

сиргэ баар хара тыын кистэлин –

хараҥа буруйу сууйабын,

дьоҥҥо таптал киэҥ кэскилин,

өй-сүрэх ыллыгын ыйабын.

6. Мин –

ап тыллар кистэлэҥ уохтарын

кылааннаах туйгуна буолабын,

сир хаана чоккуруу тохторун

соҕотох тылбынан буойабын.

Улуу поэт Уйбаан Арбита бэйэтэ кимин дьонугар-сэргэтигэр чуолкайдык эппит. Эппит улуутук, эҥсэр күүстээх ураты тылларынан уонна быһаарыыларынан. Поэт – Күн уола. Кини этэр Үрдүк Тыына Күн эбит. Ол аата, бэйэтин Үрдүк Аар Айыы уолунан ааттаммыт. Кини Орто дойдуга улуу анал сорудаҕы толоро кэлбит. Кини «Үрүҥ күн сирин уот куйаастыыр», «сир-халлаан сэһэнин тылбаастыыр», «дьоҥҥо таптал киэҥ кэскилин, өй-сүрэх ыллыгын ыйар», «сиргэ баар хара тыын кистэлин – хараҥа буруйу сууйар», «ап тыллар кистэлэҥ уохтарын кылааннаах туйгуна буолар», «сир хаана чоккуруу тохторун соҕотох тылынан буойар». Дьэ, биир киһи санныгар элбэх уонна ыар, ытык эбээһинэс буолбатах дуо?! Манныгы киһи кыайбат. Манныгы Күн уола – Үрдүк тыын уола эрэ кыайыан сөп.

Уйбаан Арбита бу ытык аналын толороругар туох да олус элбэх мэһэй баара. Бу үрдүк аналы толорор кыаҕа суоҕуттан кини санаата түспүтэ, ыар олоххо олорбута, түмүгэр муҥурданыыга кэлбитэ. Арбита тоҕо муҥурданыыга кэлбитин өссө ким да дириҥник уонна сөпкө быһаара илик. Үксүн көҥүл туойар-ыллыыр кыаҕа суоҕуттан муҥурданыыга кэлбитэ диэн буолар. Ити быһаарыылар тутахтар.

Дьиҥэр, кини сиргэ Улуу Поэт буолаары эрэ буолбакка, Орто Туруу Бараан дойдуга ити үөһэ ааҕыллыбыт эбээһинэстэри толоро кэлбитэ. Ону толоруон иһин, оччотооҕу былаас, кини толоруохтаах эйгэтин күүс өттүнэн сир үрдүттэн симэлитэн, норуот итэҕэлин, дьиҥ духуобунаһы суох оҥорор суолга кытаанахтык үктэнэн турара.

Поэт бэйэтин Демонынан, Сор уолунан, Кырыыс уолунан ааттаммыта, сорох хоһоонноругар кэп туонуута, бэл, бэйэтин суолун кыраныыта, Үрдүк тыын өлбөт үйэлээх уолун олус намчы, чараас, уйаҕас кутун-сүрүн туох аймаабытын, туох куттаабытын чуолкайдык өйдөнөрдүү быһаарар. Кытаанах кэм, кытаанах эйгэ, сороҕор хаҕыс-хабараан сыһыан, араас дьон, элбэх иһиллиир кулгаах, кэтиир харахтар, оччотооҕу ирдэбиллэр, кириитикэ, кэлтэгэйдээһин, кэтэбил-манабыл, өйөбүл, тирэх, көмүскэл, эрэбил уонна сарсыҥҥыга эрэмньи суоҕа, олус дьадаҥытык сылдьыы кини дьиҥнээх эйгэтэ, айылҕаттан дьоҕура бобуллубута о.д.а.

Ол гынан баран, Поэт олоҕо ыараханын, дьадаҥытын хаһан да үөсэргээбэт. Кини талаана ханнык да ыар олохтон мэһэйдэппэккэ, кини элбэҕи суруйарыгар кыах биэрэрэ. Ордук улаханнык кини үрдүк аналын толорорун харгыстааччыларынан ити үөһэ ыйыллыбыт сүрүн биричиинэлэр буолаллар. Дьадаҥы олох сүрүн биричиинэ буолбатах.

Манна даҕатан эттэххэ, соторутааҕыта хаһыакка биир поэт иитэр киһилээҕим, үлэлээбэккэ олорор кыахтааҕым буоллар, элбэҕи, үчүгэйи суруйуом этэ диэбитин олус сүөлүргүү аахпытым. Киһи-аймах историятыгар үлэлээбэккэ олорон эрэ суруйбут улуу суруйааччы баара биллибэт ээ. Үлэлээбэккэ эрэ суруйбут дьон баалларын мэлдьэспэппин. Ол гынан баран, дьиҥнээх улуу суруйааччыларбыт үлэлээн, айахтарын бэйэлэрэ ииттэ сылдьыбыт дьон этэ эбээт! А.С. Пушкин камер-юнкер, М.Ю. Лермонтов байыаннай, Л.Н. Толстой, И.С. Тургенев улахан хаһаайыстыба салайааччылара – помещиктар этилэр, о.д.а.

Дьиҥнээх үөһээ аналын быһыытынан, Арбита дьиҥнээх Айыы ойууна буолуохтаах киһи этэ. Элбэх, араас өҥнөрүнэн күлүмүрдүүр талааннарыттан кини улуу поэт быһыытынан биллэн хаалбыта. Сир үрдүгэр баара-суоҕа 28 сыл олорбута уонна бэйэтэ өтө көрбүтүн курдук сор суолламмыта – сымыйанан буруйданан, өлөрүллүбүтэ. Оонньуу кэриэтэ алҕас саҥарбытынан, Сэбиэскэй былааһы уруйдаабатах хоһооннорунан киирэн, үҥсүбүт дьон кини кэннигэр хаалан, хобулаабыт манньаларыгар, далбарга сылдьыбыттара.

Арбита кимин, туох аналлаах сиргэ кэлбитин бэйэтэ кэпсээбит, эппит. Оттон араас өҥнөрүнэн оонньуур талааннара ханныктар этилэрий? Кини Айыы ойууна буолар дьоҕурдааҕа, улуу поэт этэ, гитараҕа бэркэ оонньуура, ыллыыра, үчүгэйдик уруһуйдуура, сүрдээх уус-уран тылынан саҥарара уонна суруйара, оҕолору олус бэркэ үөрэтэрэ, элбэҕи эрдэттэн өтө көрөрө, билэрэ. Ол курдук бэйэтин дьылҕатын, ынырыктаах сэриини, элбэх киһи өлүөҕүн, уматыллыаҕын, ыар олоҕу, репрессия ыар тыынын барытын эрдэттэн өтө көрөн, билбитэ. Поэт наһаа уйаҕас дууһата онтон олус уолуйбута. 1941 сыллаахха тохсунньу 1 күнүгэр суруйбут биир аата суох хоһоонугар:

Онон, дьэ, мин тугу туойабын?

Бу күүстэн, имэҥтэн, төлөнтөн

Мин бэйэм өлөөрү турабын,

Хараҥа күлүктэр бэрт өртөн

Сабардыыр буолтара тулабын –

диэбититтэн киһи этэ атыйар. Поэт көрбүөччү хараҕынан сэрии таҥаратын кытта көрөр уонна дьулааннаах хоһоону суруйар, хара сибэккини туойар. Ити барыта иэдээнтэн күһэллэн, кута-сүрэ муунтуйан, Арбита көҥүллүк туойуоҕун, улууну айыаҕын тулатын сабардыыр хараҥа күлүктэр киниэхэ улахан харгыс буолбуттара.

«Миигиттэн ыйытта царица» диэн хоһоонугар ити көстө сылдьар. Халлааннааҕы царица киниттэн маннык ыйытар:

Эн тоҕо бастыҥҥа баҕарар

Төлөннөҥх сүрэххин буойаҕын?

Таҥара тылынан саҥарар

Тойуккун туоратар буолаҕын?

Онно Поэт маннык эппиэттиир:

Онно мин дууһам хоруйа:

«Кэбис, мин мөлтөхпүн, хоргуспун,

Аан дойду хараҥа буруйа

Мин көҥүл тыынарбын харгыстыыр».

Арбита – Күн уола. Аар Айыы итэҕэлинэн Күн таҥаратынан Күн Күбэй Хотун буолар. Онон, Арбита халлааннааҕы царицата Күн Күбэй Хотун быһыылаах диэн сабаҕалыахха сөп. Кини Арбитаттан: «Тоҕо айыахтааххын айбаккын, этиэхтээххин эппэккин?» – диэн ыйытар уонна: «Эн, дьиҥэр, Таҥара тылынан саҥараҕын, туойаҕын», – диир. Онуоха поэт куттанабын, утарсар күүһүм суох диэн ис хоһоонноон эппиэттиир. Салгыы Аан дойдуга баар хараҥа буруй, ыар аньыы, баттал мин көҥүл тыынарбын харгыстыыр диэн быһаарар. Урут «Мин» диэн хоһоонугар «кистэлэҥ хараҥа буруйу сууйабын» диэбитэ. Ол аата, бу хараҥа буруй кыайан сууйуллубатах, кини Поэт көҥүллүк тыынарын харгыстыыр, тууйар кутталламмыт.

Мин бу суруйуубар айыылыы духуобунай поэзияттан Уйбаан Арбита аҕыйах хоһоонун аҕынным. Салгыы, инники өттүгэр маннык айыылыы айымньылар тустарынан ахтыһыахпыт.

Салгыыта тахсыа…

Аан дойдуга, Ийэ Айылҕаҕа, киһиэхэ Айыылыы сыһыан

В.А. Кондаков. Аар Айыы итэҕэлэ. 3 чааһа. 52-57 с. Дькуускай 2005. СӨ Аар Айыы итэҕэлин тэрилтэтэ.