Кэһиллибэт ытык тыллар. Аар Айыы итэҕэлин төрдө, дьиҥнээҕэ — II

Cалгыыта

Итэҕэл анархия да, монополия да буолбатах. Хас биирдии итэҕэл эйгэтэ олус киэҥ. Итэҕэлгэ тоҕо анархическай сыһыан сөп түбэспэтий? Итэҕэл – бу киһи үчүгэйгэ, кэрэҕэ, таҥара эйгэтигэр сүгүрүйүүтэ уонна ол итэҕэл анал ирдэбиллэрин толоруута буолар. Итэҕэлгэ, үтүөҕэ, үрдүккэ, улуу талааннаах дьоҥҥо, сүдү ситиһиилэргэ сүгүрүйүү булгуччу баар буолуохтаах. Ити суох буоллаҕына, итэҕэл мөлүйүөнүнэн мин эрэ дэммит кураанах эгоистары үөскэтиэн сөп.

«Не создавай себе кумира» диэн христианскай ирдэбил ис хоһоонун сөпкө өйдүүр наадалаах. Маны сыыһа өйдөөн, сорох дьон «Кими да билинимэ, кимиэхэ да сүгүрүйүмэ, бэйэҕин эрэ билин» диэн сыыһа өйдөбүлгэ киирэн, кыараҕас эйгэ таһымыгар хаалаллар. Оттон бу христианскай ирдэбил ис хоһооно букатын атын. Дьиҥэ, бy, «иккис таҥараны оҥостума» диэн. Христос биир үрдүкү таҥара, онон иккис таҥараны оҥостума диэн, христианнарга биир таҥараланыыны киллэрии модьуйуута сылдьар. Байроҥҥа, Пушкиҥҥа, Толстойга, Эйнштейҥҥэ сүгүрүйүмэ диэн буолбатах. Улуу дьон саамай сүгүрүйэр дьонунан, дьиҥэр, христианнар буолаллар. Тоҕо диэтэххэ, бэйэлэрин итэҕэллэрин ирдэбиллэрин кинилэр үчүгэйдик билэллэр.

Үрдүккэ, кэрэҕэ, уһулуччулаахха сүгүрүйэр дьонтон уонна үтүөнү, үчүгэйи өйдүүр дьонтон дьиҥнээх итэҕэйээччилэр тахсаллар. Дьону сүгүрүппэт итэҕэл диэн суох, баар да буолуон табыллыбат. Дьону сүгүрүппэт итэҕэли айар хайдах да табыллыан сатаммат. «Мин дьону сүгүрүппэт итэҕэллээхпин» диир киһини хайдах да итэҕэйэр сөбө суох. Таҥара дьиэлэрин сүдү тутуулара, киэргэллэрэ, туттар тэриэбэлэрин күндүтэ, таҥастарын-саптарын ураты көстүүтэ – бу барыта мээнэҕэ оҥоһуллубат. Ис хоһооно туга тута өйдөнөр. Онон, дьону сүгүрүппэт, ураты сымнаҕас, көҥүл итэҕэли айабыт диэһин – дойҕох диэххэ сөп. Итэҕэлгэ анархия табыллыбата тута көстө түһэр. Дьону тардаары биһиги итэҕэлбит оннук сымнаҕас, көҥүл диэн өйдөбүлү киллэрэн баран, сарсын кинилэртэн тугу эрэ ирдээн бардаххына, сөбө суох көстүүлэр тахсыахтара. Итэҕэл кытаанах, сөптөөх ирдэбиллээх эрэ буоллаҕына, киһи инники сайдар кыахтанар.

Салгыы итэҕэл бөлөхтөрүн үлэлэрин түмүү, чөллөөһүн, сөптөөҕү ылыы, хомуйуу, анализтааһын уонна итэҕэл улахан библиятын, каноннарын оҥоруу, итэҕэли киллэрии кэмэ кэлиэхтээх. Улахан үлэ, бу кэмҥэ, итэҕэйээччи буолар дьоҥҥо ыытыллыахтаах.

Мин Аар Айыы итэҕэлигэр кэлбитим ол улахан төрүттээх, оруннаах, олохтоох уонна төрүөттээх. Хайаан да бу билиини, бу итэҕэли бар дьоммор тириэрдэрим – ол мин ытык иэһим. Итэҕэли хайытар да, сыыһаны да киллэрэр санаа суох. Төттөрүтүн, итэҕэлбитигэр сыыһа-халты тиэрэ, өйтөн oҥohyy, абааһы эйгэтэ киирэ турарын иһин сөптөөх, дьиҥнээх киирдэр диэммин суруйабын, былыргы Аар Айыы итэҕэлин дьиҥнээҕин кэпсиибин. Toҕo диэтэххэ, бу итэҕэлгэ наһаа кыһаллабын уонна балачча элбэҕи билэбин. Ол мээнэ хаалара эмиэ табыллыбат. Эбиитин, дьиҥнээҕинэн эттэххэ, бу эйгэ киһитэ, аныгылыы, былыргылыы тылларынан саҥардахха, бу эйгэ айылҕаттан анаммыт профессионала буолабын. Оттон профессионал быһыытынан хайдахпын, Аан дойду улахан таһымнаах дьонуттан балачча элбэх киһи билэрэ буолуохтаах. Дьэ, ол иһин, бу эйгэҕэ төһө дьиҥнээх дьон үтүрүһэ-хабырыйса сылдьалларын үчүгэйдик көрөбүн уонна билэбин. Холобур, мин бэйэбэр сөп түбэспэт эйгэҕэ үтүрүһэ сылдьарым буоллар, онтон кыбыстыам уонна түргэнник тэйиэм этэ.

Норуот психологията дьикти. Ким эрэ үчүгэй баҕайытык таҥнан, араастык бэйэтин кэпсэнэн, тиийэн эмтээн дуу, итэҕэл сиэрин-туомун ыытан бардаҕына, маҥнай дьон итэҕэйэн, чугаһыа. Онтон сотору син биир бу киһи дьиҥнээҕэ, кимэ биллиэ. Бу аксиома! Итинник быстах кэми туһана, хой баһын туойа сылдьар дьон бааллар. Ол эрээри норуот уһунугар-киэҥигэр син биир кэлин барытын билэр.

Дьэ, ол иһин, сорох улуу дьоммут хойутаан сыаналаналлар. Тоҕо диэтэххэ, олус улахан таһымнаах киһини, эйгэни киһи тута барытын өйдүү, сыаналыы охсубат. Оннугу дьыл-күн, кэм-кэрдии бэйэтэ булан, үрдэтэн тahaapap. Олоххо итинник көстүү салҕанан бара турар. Наука, олох таһыма, цивилизация да сайдыыта итиннэ кыайан дьайбат эбит. Олоххо кэтээн көрдөххө, ити чуолкайдык көстөр. Оттон быстах кэми туһанан, биллэ-көстө, тахса сатыыр дьон үгүстэр.

Төрүттэрбэр хас да Айыы ойууннара бааллара эмиэ мээнэҕэ буолбатах. Кинилэр билиилэрэ, дьиҥнээх итэҕэллэрэ мээнэ хаалан хаалыан табыллыбат. Ытык өбүгэлэр саха итэҕэлин туһунан кэпсэллэригэр, өбүгэттэн ыччакка бэриллэн иһэр сэһэннэригэр, биһиги былыргы дьиҥнээх итэҕэлбит сылдьар. Ону токурутан, өйтөн оҥорон, эрбэхтэн эмэн, араас өйдөбүллэрдээх айыы, абааһы булкааһыктаах итэҕэли киллэрэ сатааһын улахан аньыылаах көстүү буолар. Ортотугар, өссө, үөрү ыҥырыылаах, таҥхалааһыннаах. Ити барыта, дьиҥнээҕи дьоҥҥо токурутан, сыыһа өйдөбүллээн тириэрдэр санааттан тахсар. Холобур, Соҕуруу халлаан баһылыга Улуу Суорун Тойону Айыыларга киллэрэ сылдьаллар. Дьэ, киниэхэ хайдах дьону үҥтэрэллэр? Эчи, үҥэр дьоҥҥо куттала да бэрт дии. Хайдах ол үҥүүлэригэр чокуруос харахтаах, хара дьаҕыл сылгынан ытык дабаталлар, Улуу Суорун Тойон ытык кыргыттарыгар хайдах тыл этэллэр, улахан ыар сиэри-туому хайдах толороллор?! Ким ону оҥорор? Бэл, Чачыгыр Таас ойуун дьулайара дии.

«Оннук үһү», – дии-дии, моойу эриэн өтүүнэн эринэн баран, тоҥхолдьуйуу буолбатах ээ, бу. Бу улахан ыар сиэрдээх-туомнаах, улахан таһымнаах сиэр-туом ойууттара тугу да сыыспакка эрэ толоруохтаах эйгэлэрэ буолар. Улуу Суорун Тойон Үрүҥ Аар Тойоммутун кытта бииргэ күнүс үҥүллэр Айыы киһитэ буолбатах. Киниэхэ Аар Айыыларга үҥэр курдук үҥэр табыллыбата чуолкай.

Итэҕэл диэн наһаа киэҥ билии, олус элбэҕи сөпкө оҥоруу уонна дьоҥҥо үтүө санаанан тириэрдии буолар.

Итэҕэлбит – Аар Айыы итэҕэлэ, дьоҥҥо-сэргэҕэ дьиҥ Айыы тыынын, Айыылыы майгыны, Айыылыы олоҕу, Айыылыы сыһыаннаһыыны киллэрэр аналлаах эбээт. Онно хабараансыйыыны, дьону туоратыыны киллэрдэххэ, бу итэҕэл төрүт өйдөбүлэ ыһыллар. Итэҕэлгэ хабараансыйыы киирдэҕинэ, ол сэриигэ, террорга, дьону террордааһыҥҥа кытта тириэрдиэн сөп. Ол иэдээн. Түөрт сүүс саха (тыһыынчатын эппэппин – В.К.) итэҕэлин, Улахан итэҕэллэр ылына охсоллоро эмиэ биллибэт. Өссө элбэх саха христианскай итэҕэли ылынан, бүтэн турар. Ким хайа итэҕэли ылынара көҥүлэ. Ити cөп. Христиан сахалары эмиэ туох да диэн сэмэлиир, саҥарар табыллыбат. Онон, итэҕэлгэ кэлиэхтээх сахаларбыт олус аҕыйахтар.

Итэҕэли ыытар, салайа сатыыр киһи бэйэтэ дьиҥ итэҕэл киһитэ буолуохтаах. өйдүүн-санаалыын, майгылыын, тас дьүһүннүүн, ис эйгэлиин. Мин атын итэҕэл дьонугар оннук дьону көрсүбүт хас да түбэлтэлээхпин. Онтон биири аҕыннахпына, маннык баара. Куоратын аатын эппэппин. өрдөөҕүтэ, биир куоракка христианскай таҥара дьиэтигэр, улахан сулууспа буола турдаҕына сылдьан турардаахпын. Наһаа интэриэһиргээн көрбүтүм, истибитим. Сулууспа бүтүүтүгэр, биир улахан ааттаах-суоллаах, чыыннаах, сулууспаны ыыппыт дьонтон биирдэстэрэ, улахан аҕабыыт миэхэ чопчу хааман кэлэн: «Вы, откуда приехали, сын мой? У тебя есть, что-то очень светлое, благородное и высокое. Давайте, поговорим наедине», – диэн улаханнык соһутан турардаах. Дьэ, итинник сүрдээх үрдүк таһымнаах буолаллар эбит.

Итэҕэл тэриллэригэр уонна олоххо киирэригэр олус элбэх үлэ барыахтаах. Онно ханнык да «hyy-haa» буолуу, айманыы наадата суох. Итэҕэл олус элбэх сиэрдээх-туомнаах. Олор бары чуолкай биир ирдэбилгэ сөп түбэһиннэрэн, чочуллан оҥоһуллубут буолуохтаахтар. Ким хайдах өйдүүрүнэн буолбатах. Аҥардас бу үлэни оҥорорго элбэх билии-көрүү уонна уһун кэм-кэрдии наада. Аҕыйах брошюра курдук кинигэни, ыстатыйаны суруйан баран, «итэҕэлбит бу сылдьар, онон бүтэр» диэн кэбиһии, олус тутах уонна сыыһа өйдөбүлтэн тахсар. Атын итэҕэллэргэ төһөлөөх литература суруллан турарый? Төһөлөөх Үөрэх тэрилтэлэрэ, академиялар баалларый? Аҕабыыттар хайдахтаах улахан үөрэҕи баралларый? Холобур, Далай лама түөрт сааһыттан дуоһунаһыгар бэлэмнэнэр уонна олус уустук үөрэҕи барар. Итэҕэйээччи буолуу, итэҕэл киһитэ буолуу, итэҕэли ыытыы диэн хайдахтаах улахан дьарык, билии, киһи тус бэйэтин кытта иитэр үлэтэ ирдэнэрий?! Манна ким эрэ үп-харчы оҥостуом, аат-суол ылыам, дуоһунаска тиксиэм диэн санааттан кэлэр, ыпсар буоллаҕына, кини итэҕэл киһитэ буолбатах. Кини намыһах таһымнаах авантюрист дэниэн эрэ сөп буолуо.

Урут эппитим курдук, хас биирдии итэҕэл улахан кистэлэҥ уонна итэҕэл ис хоһоонун тyhyнaн улахан библиотекалаах буолуохтаах.

Аар Айыы итэҕэлэ диэн – бу дьиҥ саха итэҕэлэ буолар. Ону ким да Сир үрдүттэн сотон кэбиһэрэ, Улуу Үрдүкү таҥарабытын Үрүҥ Аар Тойону, «дуоһунаһыттан» устара, бука, дьэ, кыаллыбата буолуо! XVII үйэттэн үйэлэри нөҥүө туоран, ытык сэһэн, улахан ыйаах, анал курдук кэлбит былыргы итэҕэлбит туһунан сэһэни, хайдах баарынан бар-дьоммор тириэрдэрбин, бэйэм улуу иэспинэн ааҕабын. Ону ханнык датаҥнары бүүйүүлээх киһи бобон, саба саҥаран кэбиһэр кыаҕа суох! Мин дойдубар, Мунньан Дархан ытык хаҥаластара олохсуйбут сирдэригэр, Аар Айыы итэҕэлэ сүппэтэҕэ. Дьэ, ол иһин, I Лүүчүн киһитэ, Айыы ойууна Тумус Мэхээлэ 1897 сыллаахха Орто Бүлүү улууһугар Хампаҕа таҥара дьиэтэ тутуллуутун алҕаатаҕа дии! Киниэхэ эмиэ Дуоҕа Боотур ытык сэһэннэрэ тиксибит киһитэ этэ. Дьэ, ол иһин биһиги дьоммут үксэ ити ытык сэһэннэри, былыргы саха итэҕэлин таҥараларын ааттарын чуолкай билэр дьон этилэр. Ол аата, мин былыргы сахалар итэҕэллэрин – Аар Айыы итэҕэлин дьиҥнээҕин, нууччалыы эттэххэ, оригиналын тириэрдэбин.

Былыргы Айыы улуу ойууттарыттан билигин ордук Уһун ойуун (Одукей Никин) Кута-Сүрэ ордук уордайыылаах сылдьар. Аата ааттанарыгар кини тута биллэр. Эргис, удьуордара хаһан үсүһүн эргитэн, саха саргытын, көҥүлүн салайалларын кэтэһэр.

Өссө манныктары чуолкайдаан этэр наадалаах. Хайа баҕарар ойуун Ийэ Кыыллаах буолар, ол иһигэр Айыы ойууна эмиэ. Хаһыакка Айыы итэҕэлин дьоҥҥо кэпсиир киhи буолла да, Айыы ойууна дэнэр буолар диэх курдук өйдөбүл бэриллибит. Оччоҕуна сымыйа ойууммут да элбииһи. Ийэ Кыыла суох сылдьан, хайдах Айыы ойууна буолаары соруналлара буолла?! Айыы ойуунун Ийэ Кыылларынан хотой, мойбордоох мохсоҕол, кырбый, үрүҥ мохсоҕол, уу oҕyha (мамонт), дэҥҥэ эһэ буолаллар. Өссө кини балыктаах да буолуон сөп. Ийэ Кыыл диэн космологическай өйдөбүл буолар, ол аата, ити ааттаммыт сиргэ баар харамайдар дьиҥ бэйэлэрэ буолбатахтар. Космологическай харамайдар, көтөрдөр бу хаһан да сүппэт, өлбөт, антивеществоттан (ол аата, сирдээҕи эттиктэр, харамайдар эттэрэ-хааннара тутуллан сылдьар веществоларыттан буолбатах) оҥоһуллан сылдьар, көстөр да, көстүбэт да эйгэҕэ тэҥҥэ баар буолар кыахтаах, кээмэй, кэм-кэрдии, сылдьар эйгэ кыаҕын таһыгар тахсыбыт күүстэр буолаллар. Ийэ Кыыл ойуун Аан дойдуну, көстүбэт эйгэни кытта ситимэ. Онон, Ийэ Кыыла суох киһи ойуун буолбат.

Cалгыыта бэчээттэниэ…

Кэһиллибэт ытык тыллар. Аар Айыы итэҕэлин төрдө, дьиҥнээҕэ