Аар Айыылар уонна Аан Дойду айылыыта

Итэҕэл элээнинэн._

Аар Айыы итэҕэлэ – саха аймах түҥ былыргы түгэх дириҥтэн илдьэ кэлбит Итэҕэлэ буолар диэн чопчулаан, бигэргэтэн өйгө-санааҕа киллэриитэ, сүрэххэ-быарга иҥэриитэ – Кондаков үөрэҕин сүнньэ, ситиһиитэ буолар. Мэҥэ бигэргэтэн В.А. Кондаков маннык суруйар: “Сахалар Аар Айыыбыт Итэҕэлэ үөһээ тахсыаҕа. Бу итэҕэл киһи Ийэ айылҕаҕа сөпкө олороругар сүрүн үөрэх буолуоҕа. Олус үрдүк духуобунай сайдыы кэлиэҕэ” диэн. (Кондаков В.А. Аар Айыы Итэҕэлэ. 5-с чааһа. – Дьокуускай, 2007. – 11.) Итэҕэл ис эгэлгэтин этэр, эҥсэр дьүһүйүүлэригэр Владимир Кондаков сонуннук этиилэрэ, сүрүн тосхоллоро өссө да үгүстэр…

“Күн Сирин Айыытын Ойууна”, стр. 59 Ксенофонт УТКИН — Нүһүлгэн, суруйааччы, философскай наука доктора, профессор, академик

Үрдүкү таҥарабыт Үрүҥ Аар Тойону ким даҕаны, хаһан даҕаны кини хаһааҥҥыттан ыла баарын этэр, билэр, сылыктыыр кыаҕа суох. Сахалар кинини куруутун кэриэтэ алгыстарга:

Үрдүк дьүүллээх

Үтүмэн үгүс ыйаахтаах,

Үүтүнэн үллэр

Үрүҥ көмүс уоруктаах,

Үүттээх таас олбохтоох,

Үүс-аас бэйэлээх.

Үрүҥ Аар Тойон, — диэн ахталлар. Үрүҥ Аар Тойон диэн улуу Үрдүкү үтүө таҥарабытын бу биһиги, сирдээҕи дьон, ааттыыр ааппыт буолар. Дьиҥэр, Үрүҥ Аар Тойон дьиҥнээх аатын ким да билэр кыаҕа суох. Ити дьиҥнээх аата биллибэтэ Аан Дойду саамай улахан сүдү кистэлэҥэ буолар. Дьэ, ону өйдөөн Айыы ойууна ыһыаҕы алгыырыгар аан маҥнай:

Үрдүк Таҥара көр, алҕаа,

Итии тыыҥҥынан билин,

диэн баран үстэ халлааҥҥа кымыһы ыһан күдээритэр уонна салгыы этэр:

Симэһин хааннаах,

Сиик тыыннаах,

Босхо бастаах

Бороҥ урааҥхай,

Бодуйан көрбөт аналлаах,

Хаптаҕай тыллаах,

Татым аналлаах

Таба ааттыыра кыаллыбат,

Улууттан улуу,

Үрдүктэн үрдүк,

Ыраахтан ыраах

Үс Аан Дойду Үрдүк баһылыга

Атааннаах Аар Тойон!!!

диэн. Ол аата Үрүҥ Аар Тойон аатын ким да билбэт, кинини ким да бодуйан көрөр кыаҕа суох эбит. Ону Айыы ойууна бар дьонугар этэр.

Үрүҥ Аар Тойон маҥнай Үөһээ Дойдуну – Үрдүк Мэҥэ Халлааны айбыт, онно киһини, сүөһүнү үөскэтээри, киһи олороругар сөп айылҕалаан, уулаан, үүнээйилээн халлааҥҥа тоҕус хаттыгаһы айбыт. Үрдүкү Аар Айыылар олороллоругар анаан уонна Үөһээ Дойду бүппэт эйгэтин ханна да тиийэн бүппэтин этэр уон икки халлааны айан олохтообут. Бу уон икки халлаан ханна да тиийэн бүппэтин быһыытынан, киниэхэ туспа хаттыгастар эбии оҥоһуллубатахтар.

Аар Айыылары Үрүҥ Аар Тойон илин халлаан киэҥ куйаарыгар олохтообут. Үөһээ Дойдуну айарыгар кини атын хараҥа да күүстэр халлааҥҥа баар буолууларын утарбатах. Ол курдук Хоту халлаан баһылыгынан ойууттар ийэ куттара иитиллэр Ыйык мастарын баһылыга Хотугу Эмээхсин, соҕуруу халлаан баһылыгынан Улуу Суорун Тойон буолбуттар. Үрүҥ Аар Тойон Аан Дойдуга үрүҥ-хара, сырдык-хараҥа, үчүгэй-куһаҕан тэҥнэниитэ баар буолуохтааҕын тутуһан итинник айбыт.

Халлаан тоҕус хаттыгаһыгар киһи аймах тэнийэригэр бары үтүө усулуобуйа барыта тэриллибитэ. Эргиччи сайын, куруутун күнүс турар быйаҥнаах хонууларыгар киһи-сүөһү олус дэлэйдик үөскээбитэ, өлбөт үйэлэммитэ.

Бу кэмҥэ Аар Айыыларга Адьарай Бөҕө (Арсан Дуолай) диэн баара. Кини маҥнай Аар Айыы этэ. Ол гынан баран, кини халлаан тоҕус хаттыгаһыгар олохсуйбут дьоҥҥо куһаҕан, Үрүҥ Аар Тойон айбытыгар утары куһаҕан майгыны-сигилини, санааны киллэрэн барбыта.

Ол курдук доҥҥо ордугургаһыы, бэрт былдьаһыы, холуннарыы, иҥсэ-хоҥсо, киһиргээһин, киһини түһэн биэрии, содурдааһын, уоруу, алдьатыы о.д.а курдук быһыылары киллэртээбитэ. Халлаан тоҕус хаттыгаһыгар олорор дьон ол иһин быһыылара-майгылара уларыйан барбыта.

Урут наар үчүгэйи эрэ билэн тоҕус хаттыгаска дьон наһаа үчүгэйдик олорбут буоллахтарына, билигин куһаҕан быһыы-майгы өрүттэрэ киирэннэр сатарыйыы буолан барбыта. Адьарай Бөҕө сыыйа Үрүҥ Аар Тойону утарар илэ абааһыга кубулуйбута.

Халлаан тоҕус хаттыгаһыгар олох сатарыйбыта, ил-эйэ уурайбыта. Манан туһанан Үөһээ Халлаан атын да абааһылыы күүстэрэ дьоҥҥо кэлэн быһаччы куһаҕан дьайыыны оҥорон барбыттара.

Аны туран киһиэхэ майгы-сигили куһаҕан өрүттэрэ киирэннэр, киһи өлбөт үйэтинэн, баай-дуол олоҕунан Аар Айыыларга тэҥнээх курдук сананан баппат буолбута. Бу кэмҥэ айыы икки абааһы икки ардыларыгар охсуһуу күүһүрбүтэ. Охсуһууларга айыы дьоно өлөр этилэр даҕаны, ону өлбөт мэҥэ уутунан эмтээн тириэрэн, үтүөрдэн кэбиһэр кыах баара.

Үрүҥ Аар Тойон улахан санааҕа түспүтэ. “Киһини сыыһа дьылҕалаан айдым. Атын абааһылыы күүстэр дьайыыларын улаххаҥҥа уурбаккабын, бу алҕас таҕыста. Киһиэхэ киибэс санаалар, куһаҕан майгылар киирэллэрин сыаналаабаккабын сыыстым. Онон киһи иккистээн дьылҕаланар, Аан Дойду иккистээн айыллар буолла. Ону быһаарыахха”, — диэбит.

Күн Таҥарата Күн Күбэй Хотун Халлаан тоҕус хаттыгаһыгар, айыы дьонугар, эргиччи сайыны эргиппит, саамал сайыны сатыылаппыт, киирбэт күннээх күлүмүрдэс күнүнэн күндүлээбит. Кинини үгүс алгыстарга:

Күннүү сырдык бэйэлээх,

Күлүктээх сиргэ олорботох,

Күндү үтүө дьайыылаах

Күн Күбэй Хотун

дииллэр. Сорох алгысчыттар:

Айыы дьахтара, —

Диэн тылларынан саҕалаан алгыыллара.

Күн Күбэй Хотун дьоҥҥо күлүмүрдэс күн сырдыгын биэрбитэ, айыы сарыалынан араҥаччылаабыта, күн күүһүнэн көмүскээбитэ, ыарыыны-сүтүүнү ыраах үүрбүтэ, хараҥа дьайын дьалбарыппыта, бар-дьон кутугар-сүрүгэр сырдык ыраас эйгэни киллэрбитэ, халлаан диэки харахтыыр, күн диэки көрөр, көрдөһөр үтүө дьайыыны киллэрбитэ.

Аан Дойду айылларыгар, Улуу Дойду оҥоһулларыгар, барыта сөптөөхтүк тускулланарыгар Үрүҥ Аар Тойоҥҥо көмөлөспүт сүдү Аар Айыыларынан Чыҥыс Хаан уонна Одун Хаан буолаллар.

Бу Аар Айыылары историческай Чингиз ханы, Маодуну кытта бутуйар төрүт сатаммат. Тоҕо диэтэххэ, сахалар былыргы итэҕэллэрэ Маодун (хуннар ыраахтааҕылара), Чингиз хан (улуу сэрииһит) олорбут кэмнэрин төһө эмэ иннигэр үөскээбитэ. Онон бу Аар Айыылары дьоҥҥо тириэрдэ намтатар табыллыбат. Айыы ойууна алгыс этэригэр кинилэри маннык ахтар:

Үс Дойду үтүө дьүүлдьүттэрэ,

Аан Дойдуга анаан айыллыбыт

Аар Тойон арыалдьыттара,

Модун оҥоһуулаах Одун Хаан,

Мүччүрүйбэт ыйаахтаах Чыҥыс Хаан,

Улуу Дойдуга Улуу оҥоһуута,

Бүппэт Дойдуга бүдүрүйбэт ыйаахта,

Орто Дойдуга уларыйбат турукта –

Оҥкуллаан оҥоруҥ,

Айыҥ-тутуҥ!

Бу икки Аар Айыылар хаһан да арахсыбаттар, куруутун бииргэлэр_. Кинилэр тус-туһунан туойбаттар, атын-атыннык саҥарбаттар, Үрүҥ Аар Тойон үрдүк быһаарыытыгар кыттыһан сүбэлэһэллэр, ытык ыйааҕы, улуу дьүүлү таһаарарыгар сүбэ-ама буолаллар.

Үрдүк Дьүүллээх Үрүҥ Аар Тойон бу Үс улуу Аар Айыылары ыҥыран икки атахтаах, иннинэн сирэйдээх инники олоҕун дьылҕалыырга, Аан Дойду улуу оҥоһуутугар уларыйыылары киллэрэргэ улахан сүбэ мунньаҕы мунньахтаабыт уонна эппит: “Дьэ, улуу дьүүл тахсар, ыйаах оҥоһуллар кэмэ кэллэ.

Адьарай Бөҕө адьаһын баппата, икки атаҕы таҥнары сирдээн куһаҕан быһыыга-майгыга киллэрдэ. Улуу Халлаан отуора хамсыыр, иирсээн иэнигийэр иэдээнэ үөскээтэ.

Халлааҥҥа абааһы күүстэр аймыыр дьайыылара улаатаары гынна. Икки атах олус барда, ииримтийэ быһыытыйда, Аар Айыылар дьаһалларыттан тахсар кутталланна. Онон улуу сүбэни сүбэлэһиэҕиҥ, үрдүкү дьүүлү дьүүллүөҕүҥ, ытык ыйааҕы таһаарыаҕыҥ”.

Дьэ, ити курдук түөрт хонукка оннуларыттан хамсаабакка олорон сүбэлэспиттэр, сөптөөх буолаарай диэн дьүүллэспиттэр. Онтон Үрүҥ Аар Тойон эппит: “Аан Дойду Үөһээ Дойдуттан эрэ турара табыллыбат буолбут. Икки атахха киирбит киибэс майгылар аны киниттэн арахсыбат буолбуттар.

Онон Аан Дойдуга улуу уларытыылар, сөптөөх дьүүллэр, ытык ыйаахтар тахсар күннэрэ ыган тиийэн кэлбит. Онон улуу мунньахпытын, улуу кэпсэтиибитин түмүктээн маннык дьүүллэ, улуу оҥоһуута таһаарыаҕыҥ, мантан инньэ Аан Дойдуга Үс дойду айылыннын: Үөһээ Дойду, Орто Дойду, Аллараа Дойду”.

Үөһээ Дойдуга хотугулуу илин эҥэриттэн соҕуруулуу илин эҥэригэр диэри Аар Айыылар баһылаан, үрдүк үтүө дьайыыны оҥоруунан, Айыы тыынын абырааһынынан дьарыгырдыннар.

Орто Дойдуну охтон баранар мастаах, уолан баранар уулаах, оннук айан икки атаҕы, босхо бастаах бороҥ урааҥхайы онно түһэрэн олохсутуоҕуҥ. Бэйэтин мутугунан быраҕар муҥур үйэлиэҕиҥ, быстах ыйаахтыаҕыҥ. Эрэйдээх олоҕу биллэҕинэ өйө-санаата сайдыаҕа, үтүөҕэ тардыһыаҕа, үчүгэй иһин охсуһуоҕа.

Орто Дойду Үөһээ, Аллараа Дойдулар үтүө-мөкү, үчүгэй-куһаҕан, сырдык-хараҥа, айыылыы-абааһылыы о.д.а сабыдыаллара тэҥнэнэр дойдута буоллун. Оччоҕо икки атах өйдөнөн Аар Айыыларга үҥэр, абааһыны утарар күүс буолуоҕа. Ити улуу тэҥнэнии ыйааҕынан Орто Дойдуга Күн Күбэй Хотун, аны күнүҥ уотун түүн-күнүс олохтонорун курдук аналлаан ыытыаҕыҥ.

Орто Дойду эргийэр киинэ, улуу кулугута Аал-Луук мас буоллун. Кини Үөһээ Дойдуга диэри тилэри үүнэн турдун. Икки атахтаах, иннинэн сирэйдээх, босхо бастаах бороҥ урааҥхайдар Аар Айыылар диэки хайыһар, үҥэр-сүктэр, үтүөҕэ тардыһар буоллахтарына, Аал-Луук мас лабаата лаглайа көҕөрдүн, Үөһээ Дойдуга тилэри тиийдин, икки атаҕы көмүскүүр-харыһыйар күүс буоллун. Аал-Луук мас хайдах туруктааҕынан биһиги Орто Дойду олоҕун билэ олоруохпут.

Адьарай Бөҕөнү анысханнаах арҕаа халлаан баһылыгынан аныаҕыҥ. Аҕыс атахтаннын, амырыын дьүһүннэннин. Эбиитин, Аллараа Дойдуну айан, онно кинини тойонунан ыытыаҕыҥ. Халлааҥҥа баар сорох куһаҕан абааһы күүстэр ыарыы-сүтүү төрүттэрэ буолан Аллараа дойдуга түстүннэр. Кинилэр бары Адьарай Бөҕө айымньылара буолаллар. Ол иһин амырыын тойоннорунуун бииргэ буоллуннар. Бу дойдутун киэбин, дьүһүнүн Адьарай Бөҕө бэйэтэ ситэриэҕэ.

Онтон сиэрин ситэрэн түргэн үлүгэрдик Үрүҥ Аар Тойон Орто, Аллараа дойдулары айа-тута охсубут уонна улуу халлаан тоҕус хаттыгаһыттан киһини-сүөһүнү тутан хомуйан ылан Орто Дойдуга олохтообут. Сыспай сиэллээх сыһыы аайы үөскүүрүн, хороҕор муостаах хонуу-хордоҕой аайы сырсарын курдук алҕаабыт. Дьон-сэргэ Орто Дойдуга түһэн үлэлээн-хамсаан, оҥорон аһыырын, олорорун, унаар буруону субурутарын курдук оҥорбут.

Адьарай Бөҕөнү анысханнаах Арҕаа Халлаан баһылыгынан олохтообут уонна Аллараа Дойдуну айан, онно тойон оҥорбут. Адьарай Бөҕө алларастыы күлэн, алыстык үөрэн Аллараа Дойдуну барыта таҥнары, аам-дьаам оҥорбут.

Онно ыарыы төрүттэрин олохтообут. Өлүү өрүһүн үөскэтэн, онно таҥнары хатырыктаах өлүү балыктарын ыыталаабыт. Ооҕуй оҕус бадараанныыр бадарааннарын үөскэппит. Буом-дьиэк сирдэргэ улуу абааһылары туруортаабыт.

Кини Орто, Үөһээ Дойдуларга тахсара хааччахтаммыт. Ол эрээри Арҕаа халлааҥҥа тахсан олорон анаҕастаах хараҕын уотун айыы дьонугар хатыыр буолбут. Эбиитин Аллараа Дойдуттан аам-дьаам аргыарын, абааһы дьайыытын таһааран Орто Дойду олоҕун ыаратар, ыарыыны-сүтүүнү ыскайдыыр буолбут. Урукку үгэһинэн, икки атахтаахха иирдэр, ыһар, абааһы диэки ханарытар аналлаах куһаҕан майгыны-сигилини куһаҕан санаатын күүһүнэн куудьуйан ыытар буолбут.

Ол иһин Айыы ойууна ыһыаҕы алгыырыгар киниттэн маннык көрдөһөр:

Аҕыс атахтаах

Адьарай Бөҕө,

Үрдүк Мэҥэ Халлааҥҥа,

Үрдүк Таҥараҕа батымынаҕын

Түөрт үтүгэн

Үөдэнигэр сирдэммитиҥ!

Сыалыһар быарыныы сымнаа!

Үүс түүтүнүү мөлбөй!

Сымнаа, уоскуй!

Сүт! Хараҕыҥ уотун халбарыт!

Омук – омукка, туспа – туспаҕа!

Улуу киһи!

Адьарай Бөҕө баһылыктаах Аллараа дойдутун Нэс Нүөттүгэн, Түөрт Үтүгэн Түгэҕэ диэн ааттыыр буолбуттар.

Үрүҥ Аар Тойон үрүҥ көмүс уоругар айыы дьөһүөлдьүттэринэн бары Айыылары ыҥыртаран ылбыт уонна улахан дьаһал-мунньах тэрийбит. Сотору бары уон икки Айыылар мустан мунньахтаан, сүбэ сүбэлэспиттэр. Ол кэнниттэн Үрдүк Дьүүллээх Үрүҥ Аар Тойон сүҥ-дьааһын куолаһынан түмүк быһаарыытын этэн доргуппут:

 — Билэргит курдук, Аан Дойду олорор дьаһаллыытыгар улуу уларыйыылары киллэрдим. Үс Дойдуну олохтоотум. Аны билигин хас биирдиигитигэр анал көрөр-истэр, эппиэти сүгэр, үйэлэргэ сүппэт, бүппэт үлэлэри биэртэлиэм.

Мин, Үрүҥ Аар Тойон, аны Үс Дойду, Бүппэт Куйаар баһылыга буолабын. Күн Күбэй Хотун Күн таҥаратын быһыытынан хаалар.

Одун Хаан, Чыҥыс Хаан Үс Дойду дьылҕатын, салайыллар ирдэбилин, ыйааҕын, оҥоһуутун ыытарга элбэхтик үлэлиэхтэрэ, миэхэ көмөлөһүөхтэрэ. Кинилэр өссө халлаан үөрэҕин салайыахтара.

Сүҥ Дьааһын Тойон Халлаан уотунан Аан Дойдуну абааһы дьайыттан ыраастыы туруоҕа, Орто Дойдуну арчылыаҕа, алгыаҕа. Уот идэлэрин ылар дьону: уустары, тимир уустарын, күөсчүт уустары уонна алгыыр ойууттары көрүөҕэ-истиэҕэ.

Дьылҕа Тойон Орто Дойду дьоно төрөөттөрүн дьылҕаларын дьылҕалыаҕа, оҥорууларын ыйаахтыаҕа уонна суруксутугар Уһун Дьурантаайы суруксукка бүппэт уһун аҕыс кырыылаах таас остолбоҕо суруйтарыаҕа.

Сүҥкэн Эрили Улуу Хотой Айыы айыы аймаҕын көмүскүүр улуу күүс буолуоҕа. Көмөҕө ыҥырдахтарына, өрүү көмүс модун дабыталларынан күүскэ сапсынан тиийэ охсуоҕа. Кини өссө күүс-уох, хорсун быһыы таҥарата буолуоҕа.

Күрүө Дьөһөгөй Тойон Орто Дойдуга сыһыы аайы сылгы үөрүн сүүрдэр, Орто Дойдуга үөскүүр күүстээх түөстээх, көмүөллээх күөмэйдээх уол оҕолор таҥаралара буолуоҕа.

Ала Мылахсын Хотун – Орто Дойдуга ураа муостаах ынах сүөһү ууһуурун көрүөҕэ. Эбиитин кыптыыйын туппутунан төрөөбүт кыыс оҕолор таҥараларынан ананар.

Эдьэҥ Иэйэхсит – Орто Дойдуга икки атахтаахха тапталы иҥэриэҕэ. Уол-кыыс, эр киһи-дьахтар имэҥнээх тапталлаах буолалларын хааччыйыаҕа. Өссө төгүл үтүө санаа уонна аһымал таҥарата буолуоҕа.

Ахтар Айыыһыт – миигиттэн, Үрүҥ Аар Тойонтон, ырааһырбыт Ийэ Куту ылан имэҥнээх эдэр киһиэхэ уу дьулайынан иҥэрэн оҕо төрүүр кыахтаах, сүмэлээх эттээх-хааннаах дьахтар ийэ кургумар тириэртэриэҕэ. Онно эр киһиэҕэ уонна дьахтарга имэҥи, дьалыҥы, тапталы угааччынан Эдьэҥ Иэйэхсит буолуоҕа.

Салгыыта бэчээттэниэ.