Аан дойдуга, Ийэ Айылҕаҕа, киһиэхэ Айыылыы сыһыан

Аар Айыы итэҕэлин киһитэ барыга бары айыылыы сыһыаннаһар аналлаах. Холобур, тулалыыр эйгэҕэ, үүнээйилэргэ, хайаларга, күөллэргэ, өрүстэргэ, үрэхтэргэ, үрүччэлэргэ, хас биирдии маска, кыылга-сүөлгэ, көтөргө-сүүрэргэ о.д.а. Ийэ дойдуга, Аан дойдуга таптал бу мантан саҕаланар. Маннык иитиилээх киһи дьиэтигэр-уотугар, дьонугар, дьиэтин кыылларыгар эмиэ итинник сыһыаннаһар. Бу иитиллии саамай үрдүк таһыма буолар.

Киһи аһыы олорор аһын алгыы-алгыы аһыахтаах, ис кутуттан-сүрүттэн таптыахтаах. Оччоҕуна, аһыы олорор аһыҥ эйиэхэ дьиҥ айыы аһа буолан киирэр, иҥэр, эн этиҥ-хааныҥ буолар. Асчыт эмиэ астыыр аһын алҕаан-силээн астыахтаах. Оччоҕуна, кини астаабыт аһа эмиэ айыы аһа буолар, ону дьон-сэргэ олус сөбүлээн аһыыр. Ол аата, аһы алҕааһыҥҥа, киниэхэ тапталлаахтык сыһыаннаһыыга, ас эмиэ үөрэн-көтөн эппиэттиир, тупсар, ырааһырар. Өскөтүн, ас үрдүгэр этиһии, иирээн, мээнэ саҥарыы буолбут буоллаҕына, ол аһы сиэбит дьон иирсиэхтэрин, ыалдьыахтарын сөп. Маны быһааран эттэххэ, ол аата, аска киһи таптала, сыһыана, дьайыыта, санаата, саҥата-иҥэтэ биир туспа улахан тума (приправа) буолан иҥэр эбит.

Бу туһунан өбүгэлэрбит наһаа үчүгэйдик билэллэрэ. Былыр итинник иитии баара. Бу иитии дьиҥнээх былыргы Аар Айыы итэҕэлиттэн кэлбит иитии буолара саарбаҕа суох. Аар Айыы итэҕэлигэр аска сыһыан үрдүк култуурата баара чуолкай мантан көстө түһэр.

Аар Айыы итэҕэлин быһыытынан, хас биирдии дьайыыны Аар Айыылартан, сирдээҕи үтүө иччилэртэн, түөлбэ иччититтэн көҥүллэтэн оҥоһуллара. Оннооҕор күөх быйаҥы – оту оттуулларыгар, анал туспа көҥүллэтии алгыс оҥоһуллара. Оттон дьиэ-уот, күрүҥ-хаһаа туттаары маһы кэрдэргэ улахан көҥүллэтии оҥоһуллара. Билигин дьиэ туттаары туох да сиэрэ-туома суох мас бастыҥын кэрдэн, садаҕалаан кэбиһии түбэлтэтэ үгүс. Онтон хара тыа маһа ытыыр, түөлбэ иччитэ уйуһуйар, уордайар, Аан дойду иччитэ Аан Алахчын Хотун эмиэ хомойуон, хоргутуон сөптөөх.

Оттон бултуурга наһаа улахан көрдөһүүлэр, алгыстар оҥоһуллар этилэр. Бултааһын бу өлөрүү, хааны таһаарыы. Дьэ, ол иһин, бултуох иннинэ Аар Айыылартан көрдөһөн, сирдээҕи үтүө иччилэри айах тутан, сыт таһааран, улахан көрдөһүү алгыс оҥоһуллара. Оччоҕо эрэ Аан дойду үрдүкү күүстэрэ Сир оҕолорун бу аньыыларын туох да содула суох хааллараллар. Биллэн турар, Орто дойду киһитэ аһыыр-таҥнар иһин Ийэ Айылҕаттан элбэҕи ылар. Аар Айыы итэҕэлин үөрэҕин быһыытынан, ону кини барытын кээмэйдээн, бэйэтигэр сөп буолары эрэ, Ийэ Айылҕаҕа туох да содулу оҥорбокко эрэ ылыахтаах. Наһаа барыы табыллыбат.

Россия саамай бултаах сирдэригэр, Саха сиригэр, Приморскай кыраай сирдэригэр, кэнники уон сылга булт 40%-на сүттэ дииллэр. Телевизорынан браконьердартан тутуллубут тириилэри, эһэ, тиигир төбөлөрүн, баппаҕайдарын уоттуулларын көрдөрөллөр. Ити үһү браконьерствоны кытта охсуһуубут! Ити уокка быраҕыллар маллар бары биһиги дойдубут баайа буолбатахтар дуо?! Итилэри государство туһатыгар атыыга таһаарар тоҕо табыллыбатый? Эһэ, тиигир тириилэрин кэбиһиилээх от саҕа гына чохчолоон баран, уматан тигинэтии төһө сөптөөх дьаһалый?!

Аар Айыы итэҕэлэ киһини Ийэ Айылҕаҕа барытыгар, ол иһигэр, кыылга-сүөлгэ, хас биирдии үүнээйигэ, иһэр ууга, салгыҥҥа айыылыы сыһыаннаһарга үөрэтэр. Холобур, кини: «Бултуур булкун эмиэ таптаа, өлөрөн баран, кинилэринэн оонньоомо, тиэрэ саҥата-иҥэтэ суох Үрдүкү күүстэртэн көрдөһө-көрдөһө астаа», – диэн үөрэтэр. Бултаммыт булт үрдүгэр айдаарыллыбат. Ким да киһиргэниэ, бэрдимсийиэ суохтаах. Булт ким эрэ бэрдинэн буолбакка, Баай Байанай, Күөх Боллох Тойон биэриилэринэн бултанна диэн өйдөбүл булчуттарга баар буолуохтаах.

Булт бултаммат кэмигэр киһи хас биирдии кыылы-сүөлү таптыы саныы, оннук саҥара сылдьыахтаах. Ону кинилэр билэ охсоллор киһиэхэ чугаһыыллар, элбэхтик көстөллөр. Итини айылҕаҕа сылдьар хас биирдии киһи билэр-көрөр кыахтаах. Америка индеецтэрин туһунан суруйууларга тулаларыгар буобуралары мунньан, кэпсэтэр дьон баалларын ахталлар. Итиннэ киһи сөҕөрө туох да суох. Эн өлөрөр-өһөрөр санааҥ суоҕун кыыллар тута билэллэр уонна киһиэхэ чугаһыыллар. Оттон эн кинилэри таптыыр, чугаһатар буоллаххына, аттыгар да холкутук кэлиэхтэрин, эйигин сөбүлүүллэрин биллэриэхтэрин, кэпсэтэ да сатыахтарын сөп.

Ити курдук хас биирдии мас-от, өскөтүн эн кинилэри таптыы, кэпсэтэ, имэрийэ сылдьар буоллаххына, кинилэр эмиэ эйигин таптыахтарын, көмүскүөхтэрин сөп. Түүн кыра сиккирэс тыалга үүнэн турар мастар кэпсэтэр үгэстээхтэр. Итини киһи кыратык да хамсаабакка сытан, холкутук истиэн сөп. Бэрт кыратык хамсаатыҥ да, ити кэпсэтиилэрэ уурайар. Көр, Ийэ Айылҕа оннук билимтиэ.

Киһи Ийэ Айылҕаҕа сылдьан, бу айылҕа кыылын-сүөлүн, хас биирдии отун-маһын таптыы, кинилэри кытта кэпсэтэргэ үөрэниитэ, ол айылҕа дьиҥ иһигэр киирии үрдүк көстүүтэ буолар. Холобур, биир эһэни кытта саас биир күөлгэ кэккэлэһэ балыктаан турардаахпын. Аттаах этим. Ата, бэйэтэ куттаныахтара диэн, түүн ырааҕынан саһан киирэн, күөлгэ балыктыыра, биир да үтүллэ сытар илимнэри тыыппат этэ. Чычаас сиргэ балык тахсарын кэтээн туран, баппаҕайынан сабыта сынньан ылан, кытыыга быраҕаттыыра уонна олорун хомуйан баран, тыаһа-ууһа суох ойуурга ыстанара. Мин кинилиин ыраахтан ботугураан кэпсэтэрим, ону кини иһиллиир курдук мин диэки хайыһара. Оттон отуум таһыгар аппын куттаамаары биирдэ даҕаны чугаһаабатаҕа. Оттон тайахтар адьас аттыбар кэлэн, үргүбэккэ сылдьыбыт түбэлтэлэрэ үгүс буолааччы. Олус чугастарыттан муодарҕаан, саалаах да сылдьан. ыппат этим. Дьиэҕэ иитиллибит сүөһүлэр курдук, мин диэки көрөн эрэ кэбиһэллэрэ уонна дуорас кыһаллыбат этилэр.

Онон, Америка индеецтэригэр буобуралары мунньан, кэпсэтэр дьон тустарынан суруйуулары муодарҕаабаппын. Итинник баар буолуохтааҕын билэбин, өйдүүбүн, ылынабын. Кыыллар киһи санаатын, айылҕаҕа туох буолуохтааҕын эрдэттэн өтө билэллэрин элбэхтик сөхпүтүм. Холобур, быйыл, 2004 сыллааҕы күһүҥҥэ, туртастар, тайахтар, бүүчээннэр айаннаан, өрүстэр, үрэхтэр кытылларын, элбэх талахтаах сирдэри буллулар. Ол сылдьан, элбэхтик маассабайдык кыргылыннылар, өрүстэри харбыы сылдьан, тоҥон өллүлэр. Онон айылҕаҕа хоромньу бөҕө таҕыста. Ол үрдүнэн айылҕа харыстабылын, экология үрдүкү тэрилтэлэрэ биир тылы эппэтилэр, бу көстүү тоҕотун дьоҥҥо-сэргэҕэ быһаарбатылар. Бу улахан сыыһа дии саныыбын.

Дьиҥэр, күһүн инчэҕэй хаар түһэн, ол сиргэ мууһуран, бу кыыллар сылдьалларыгар, хаһан, булан аһыылларыгар кыһын уустук балаһыанньа үөскүөхтээҕин уонна олус халыҥ хаар түһүөхтээҕин, кыһын олус тымныы буолуохтааҕын бу кыыллар эрдэттэн билэннэр, өрүс талаҕынан аһаан, онно хорҕойон кыстаары өрүстэргэ, үрэхтэргэ киирбиттэрэ. Маннык сылларга, дьиҥэр, кыһын бу кыыллары эбии аһатыы, кинилэргэ көмөлөһүү көрүллүөхтээҕэ эбитэ буолуохтаах. Браконьердары эрдэ тохтотор наадалаах этэ.

Үөн-көйүүр эмиэ айылҕаны эрдэттэн билэр. Быйыл сэтинньи олус сылаас этэ. Оннооҕор Сунтаарга, Өлүөхүмэҕэ ити кэмҥэ +5 кыраадыска тиийэ итийтээн сылдьыбыта. Үгүс киһи сылаас кыһын кэллэ, дэспиттэрэ. Оттон бу сылаас кэмҥэ таракааттар таҥас, кумааҕы анныларыгар хорҕойон мусталлара. Итинэн кинилэр тымныы кыһын буолуохтааҕын биттэнэллэрэ. Дьэ, ити.

Улахан сут сылларга өссө ойуур кыыллара дьиэ таһыгар кэлэллэрин туһунан кэпсэллэр үгүстэр. Ол аата, улахан ыксал кэллэҕинэ киһиттэн көмө көрдүүллэр эбит. «Айыы киһитэ аһыныгас, күн киһитэ көмүскэс буолуохтаах». Аар Айыы итэҕэлин ирдэбилэ ойуур кыылыгар-сүөлүгэр эмиэ туспа долгун буолан тиийэрэ диэн өйдөбүлгэ киһи кэлэр. Ол аата, ойуур булдун киһи кыргааччы эрэ буолбакка, өссө улахан көмүскээччи, харыстааччы, быыһааччы буолуохтааҕын былыргы итэҕэлбит булгуччулаахтык ирдиир.

Былыр маннык алдьархайга түбэспит кыыллары быыһаабыт дьон үгүс этилэр. Сахалар тайах, таба оҕолорун, куобахтары иэдээнтэн быыһыыллара. Маннык үтүө дьайыылар атын омуктарга эмиэ үгүс буолаллара. Нуучча улуу суруйааччыта Н.А. Некрасов ууга хаайтарбыт куобахтары оҥочоҕо тиэйэн таһааран, быыһыыр Мазай оҕонньор туһунан мээнэҕэ суруйбатаҕа. Бу дьиҥнээх олохтон ылыллыбыт түбэлтэ буолар. Дьэ, билигин маннык Мазай оҕонньотторбут суохтар.

Ити курдук Ийэ Айылҕабыт үүнэр үүнээйитигэр сыһыаннаһыыны киһиэхэ оҕо эрдэҕиттэн иитиллиэхтээх. Үүнэр үүнээйи эмиэ тыынар тыыннаах эбээт! Кини эмиэ айылҕа биир улуу айыыта буолар. Үүнэн турар мастар толкуйдуур, истэр, билэр, киһи араас дьайыытыгар толору эппиэт биэрэр кыахтаахтар. Үрдүкү күүстэртэн көҥүллэтэн, кэрдиигэ Ийэ Айылҕа аналын быһыытынан, кинилэр эрдэттэн сөбүлэнэн, бэлэмнэнэллэр. Оттон туох да көҥүллэтиитэ, алгыһа суох садаҕалааһыҥҥа хара тыа маһа ытыыр, алдьатааччыга аньыы-хара ааҕыллар. Былаана суох, уулары техника күүһүнэн хорон ыытыыга, үгүс ойуур хатар-куурар, түмүгэр сүтэр. Саамай бөдөҥ мастар, өрүстэр, күөллэр, үрэхтэр кытылларыгар нүөлсүйэн үүнэллэр. Итинник мастары тутууга анаан кэрдии үгүс буолар. Бу мастар кэрдилиннэхтэринэ өрүстэр, күөллэр, үрэхтэр уулара уолан барар, уулара итийэр, түмүгэр балык өлүүтэ үгүстүк тахсар. Маны, дьэ, өбүгэлэрбит үчүгэйдик билэллэрэ. Кинилэр айылҕаны алдьаппакка эрэ, киэҥ үтүө ходуһалаах алаастары оҥорбуттара, күөллэргэ санныларынан тыыннаах балыгы таһан барыларын балыктаах оҥорбуттара. Өрүстэр, үрэхтэр балыктара ханнык кэмнэргэ усталларын үөрэтэн билэр буоланнар, сөптөөх харахтаах илимнэри үтэллэрэ, онон балык ыаматын эһии суоҕа.

Киһи сыыһа дьайыытыттан балык түргэнник ханнар, дьүдэйэр, ордук күөл балыга. Балыгы уокка үтэн буһаран сиэһин, балык уҥуоҕун уокка кутуу, бултаммыт балык үрдүгэр айдаарыы, иирсээн, балыгы ханыннарар. Ордук күөл балыга түргэнник ханнар. Өрүстэр, үрэхтэр уулара уста турар, ол иһин куһаҕан информация биир сиргэ уһуннук тохтоон турбат. Оттон күөл уута иһиккэ кутуллубуттуу турар, ол иһин куһаҕан дьайыылаах информация киниэхэ түргэнник иҥэр. Ордук саас, балык ыыр кэмигэр букатын тыаһаабакка, айдаарбакка сылдьыллыахтаах. Бултаммыт балыгынан оонньуур табыллыбат. Балыктар, син-биир кыыллар курдук, Үрдүкү Аар Айыылар киһиэхэ анаан айбыт ампаардаах астара буолар. Хара тыа булдун Баай Байанай дьаһайарын курдук, уу булдун Күөх Боллох Тойон дьаһайар. Кини эмиэ Байанай курдук биэримтиэ, үтүө санаалаах, дьон көрдөһүүтүн ылынар, ол гынан баран, хомойумтуо, хоргутумтуо, өһүргэс.

Хара тыа бөдөҥ, толуу мастара, син биир дьоҥҥо баар уһулуччулаах дьон кэриэтэлэр. Кинилэр наһаа элбэх информацияны иҥэринэн сылдьар буоланнар, наһаа элбэх билиини тута сылдьаллар. Маннык сүдү мастары кытта кэпсэтиэххэ сөп. Ойуур маһын таптыы, имэрийэ сырыттахха, кини эйигин эмиэ таптыыр, көмүскэһэр, элбэх биллибэти кэпсиэн, арыйыан сөптөөх. Ол гынан баран, мас эмиэ араастаах. Абааһы хорҕойор мастара эмиэ баар буолаллар.

Аан дойдуга баар үтүөнү барытын киһи таптыахтаах, киниэхэ сүгүрүйүөхтээх. Холобур, Үөһээ Аар Айыыларга, Күҥҥэ, чаҕылыҥнас ыраах сулустарга, ыраас күөх мэндэл халлааҥҥа, сирдээҕи үтүө иччилэргэ, кэрэ айылҕалаах сирдэргэ, үүнэн турар сүдү мастарга, уста сытар өрүстэргэ, үрэхтэргэ, төгүрүк күөллэргэ, нүөл алаастарга, хара тыаҕа, үүнэн турар кэрэ сибэккигэ о.д.а.

Кинилэр эмиэ эн үтүө тылыҥ, алгыһыҥ, тапталыҥ кэрэ нарын долгуннарын тутаннар, эйиэхэ эмиэ үтүө долгуннарын ыыталлар. Бу Аан дойду ситимин – гармониятын биир сүрүн көстүүтэ уонна сокуона буолар. Ол аата, Аан дойду биир сүрүн тутуллан турар сокуона Дьүөрэлэһии (Гармония) уонна Хардарыта Таптал (Взаимная Любовь) эбит. Киһи, государстволар бу сокуону кэһэннэр, Аан дойдуга улахан хоромньуну оҥорбуттар уонна Ийэ Сир Айылҕатын бүтэрэр, сүтэрэр кутталга кэлбиттэр эбит.

Мин Аан дойду бу улуу сокуонун өйдүүбүн, билэбин, дьиҥнээхтик куппунан-сүрбүнэн, ис санаабынан кини ибир долгуннарын тутабын, көрөбүн. Ол иһин, бу улуу сокуону кэһиини олус ыараханнык ылынабын. Итинник билии, чувство уонна ис санаа, миэхэ адьас оҕо сааспыттан баар. Ийэ Айылҕа иһигэр үөскээбит уонна кинилиин алтыһан улааппыт буоламмын, кини дьиҥнээх оҕотобун. Онон киэн туттабын. Модун техниканан айылҕаны садаҕалааһыны, промышленность хабарааннык алдьатыытын илэ-бааччы көрөн, уйулҕам хамсаабыта. Былыр, биир комсомольскай мунньахха итини ахтаммын, мөҕүллэ сыспыттааҕым.

Ол аата, Аан дойдуга баар Дьүөрэлэһии сокуонун сүрүн төрүтүнэн Таптал буолар. Таптал Аан дойдуга Дьүөрэлэһиини үөскэтэр. Холобур, бөдөҥ планеталар бэйэ-бэйэлэригэр тардыһыылара, бу ис тапталтан уонна дьүөрэлэһииттэн тахсар. Оттон бу сүрүн төрүтүнэн Аан дойдутааҕы Улуу Таптал (Великая Вселенская Любовь) буолар. Бу Таптал улуу оҥорор күүс, кини саҥаттан-саҥаны, саҥа планеталары, саҥа сайдыыны оҥоро, үөскэтэ турар. Аан дойдуга ыллахха, хас биирдии планета – бу биир улуу организм килиэккэтэ. Планеталар эмиэ үөскүү, сорохторо сүтэ тураллар. Аан дойду сокуонун быһыытынан, айар, үөскэтэр күүһүнэн таптал буоларын эттибит. Оттон алдьатар, ыһар күүстэринэн кэм-кэрдии, хараҥа күүстэр дьайыылара буолаллара чуолкай тахсан кэлэр. Онон, киһи Аан дойду Дьүөрэлэһиитин уонна Тапталын сокуонугар сөп түбэһиигэ киирэригэр сүрүн күлүүһүнэн кини Ийэ Сиргэ, Аан дойдуга таптала уонна Ийэ Айылҕаны кытта дьүөрэлэһэн олоруута буолар. Оттон бу күлүүһү киһиэхэ Аар Айыы итэҕэлэ биэрэр. Бу күлүүс олох төрүтүнэн, киһини сайыннарыы, иитии сүрүн ыҥырар күүһүнэн буолан, өрүүтүн өрө күүрдэ, саҥаттан-саҥа үрдэллэргэ угуйа турар.

Маннык таһымҥа кэлбит эрэ киһини дьиҥнээх духуобунай эйгэҕэ кэлбит, Аар Айыылар Үөрэхтэрин дьиҥнээхтик барбыт киһинэн ааттыахха сөп.

Аныгы Үөрэхтээх дьон Ийэ Айылҕаларыгар «бултуу, сынньана» диэн ааттаан тахсан, хайдах сылдьыбыттарын киһи отууларыттан көрөн, кинилэр итинник ирдэбиллэртэн, Аан дойдуга, Ийэ сиргэ Тапталтан, Дьүөрэлэһииттэн ыраахтарын олус сөҕөр.

Салгыыта тахсыа…

В.А. Кондаков Аар Айыы итэҕэлэ. 3 чааһа. 45-51 с. Дькуускай 2005.

Кэһиллибэт ытык тыллар. Аар Айыы итэҕэлин төрдө, дьиҥнээҕэ -III