Владислав Коротов: «Мин буолбатахпына, ким оҥоруой, кыайыай?”

«Сарсыардам төлөпүөнтэн саҕаланар. Харахпын хайа тардаат, бассааппын, электроннай буостабын, социальнай ситимнэри көрөбүн. Бэйэм хамнастаах үлэбэр, уопсастыбаннай хамсааһыннарга, суруналыыс эйгэтигэр туох сонуннар баалларын көрөбүн, наадалааҕын бэлиэтэнэбин, ыйытыктарга хоруйдуубун…» Бу маннык саҕаланар биир дойдулаахпыт, суруналыыс, успуорт эйгэтигэр биллэр кылаатын киллэрсэ сылдьар Владислав Коротов.

— Дорообо, Владислав Петрович. Мин Эйигин мэлдьи үлэлии-хамныы, сүүрэ-көтө сылдьар, «уоскуйбат», тэһиттэҕэс, уһуктаҕас айылгылаах киһи быһыытынан көрөбүт. Күнүҥ хайдах саҕаланарый? Уонна хайдах ааһар күнү ордук «күнүм табылынна» диэххин сөбүй?

— Мин 2007 сылтан биир дьиэҕэ, “Модун” спорт комплексыгар үлэлиибин. Бастаан “Азия оҕолоро” Норуоттар ыккардыларынааҕы спортивнай оонньуулар Дирекцияларын пресс-сулууспатыгар үлэлээбитим. Онтон 2009 сылтан Манчаары Баһылай аатынан саха спордун төрүт көрүҥнэрин киинигэр бастаан эмиэ пресс-сулууспаны салайбытым, онтон билигин методическай-аналитическай салааҕа үлэлиибин, төрүт көрүҥнэр устуоруйаларын үөрэтиинэн, кинигэ таһаарыытынан, төрүт спорпутун сырдатыынан дьарыктанабын.

Билигин күнүм сарсыарда 6.30-7.00 саҕаланар. Ковид иннинэ, тэрилтэбэр күннэтэ баран үлэлиир эрдэхпинэ, 8-9 чаааска дылы холку утуйар этим. Кэнники уонтан тахса сыл айар үлэлэн дьарыктанар буоламмын, үлэбэр чааһы тутуһары улаханнык ирдээбэттэр этэ. Онтон дьиэҕэ олорон үлэлээһин буолбутугар, кыһайбыт курдук, олох эрдэ турар буолан хааллым. Дьиҥэр, 2006 сылтан, кинигэ бэчээккэ бэлэмниир буолуохпуттан ыла, чуолкай күннээҕи эрэсиимнээхпин.

Бу 16 сыл устата биир да күн өрөөбөккө, киэһээҥҥи аһылык кэнниттэн компьютербар олоробун уонна түүн 1-2 чааска дылы суруксуттуубун. Кинигэлэр текстэрин эрэдээксийэлиибин, көннөрөбүн, хаартыска талабын, сканныыбын, автордары, дизайнербын, типографияны кытта үлэлиибин.

Онтон сарсыардам төлөпүөнтэн саҕаланар. Харахпын хайа тардаат, бассааппын, электроннай буостабын, социальнай ситимнэри көрөбүн. Бэйэм хамнастаах үлэбэр, уопсастыбаннай хамсааһыннарга, суруналыыс эйгэтигэр туох сонуннар баалларын көрөбүн, наадалааҕын бэлиэтэнэбин, ыйытыктарга хоруйдуубун.

— Бүгүҥҥү күҥҥэ эйигин ордук туох долгутарый?

— Сааһыран, араас эйгэҕэ үлэлиир дьону билэр, миигин бэйэбин эмиэ билэр буоланнар, уопсастыбаннай хамсааһыннарга күүскэ үлэлэһэр буоллум. Бастаан “Быстах кэлэн көмөлөс, суруй, сырдат, хаартыскаҕа түһэр” диэн ыҥыраллар, онтон бэйэҥ да билбэккэ ол дьыалаҕа эриллэн, кыайан босхоломмот кыахха киирэн хаалаҕын))) Ол курдук, уонтан тахса сыл устата хаайыыга сытар биир дойдулаахтарбытыгар көмөлөһөн, УФСИН уопсастыбаннай сэбиэтигэр үлэлэһэбин. Ону таһынан, Бүлүү өрүс киртийиититтэн саҕалаан, экологиянан күүскэ дьарыктанар буоллум. Бастаан бэйэбит Бүлүүбүтүттэн саҕалаан баран, билигин аны Амма өрүс үөһээ тардыытыгар кэлии тэрилтэлэр өр сылга мас кэрдиитин саҕалаары гыналларын утары киирсэбит. Саха норуотун үһүс Кэнгириэһин тэрийсэн, онно айылҕаны харыстааһын салаатын салайабын. Тыа сирин оптимизациялааһын, Конституцияҕа уларытыылары киллэрии, Ил Түмэн дьокутааттарын ахсаанын көҕүрэтии боппуруостарын дьоҥҥо-сэргэҕэ быһаарыыга, былааһы кытта быһаарсыыга быһаччы үлэлэспитим. Бу бэҕэһээ-бүгүн Кэнгириэспит сийиэһин ыытыһан, ону сырдатан, бэйэм тыл этэн кэллим. Ааспыт сылга уоппускам кэмигэр ойуур баһаарын утары охсуһар Добровольческай ыстаапка балтараа ый үлэлээбитим. Инньэ гынан, Сахабыт сирин тирээн турар кыһалҕаларын быһаарыыга кыттыһан, ханнык эмит кылааппын киллэрэ сылдьабын диэн астына саныыбын. Ону таһынан, эмиэ балайда кэм аан дойдутааҕы “Ротари” гуманитарнай тэрилтэ Дьокуускайдааҕы кулуубугар баарбын, киин куоракка Доруобуйа дьаарбаҥкаларын тэрийиигэ, тулаайах оҕолор интэринээт оскуолаларыгар көмөлөһөбүт, ковид хамсыгын кэмигэр эмп тэрилтэлэригэр, оскуолаларга салгын ыраастыыр уонна дезинфекциялыыр тэриллэри ылан биэрбиппит, Бэс Күөлүгэр уокка дьиэтин былдьаппыт ыалларга харчынан көмө оҥорбуппут. Кэнники үс сыл устатыгар чугас дьүөгэм, биллэр уопсастыбанньык Капиталина Алексеева көҕүлээһининэн, “Антирак: тыыннаах хаалбыттары өйөөһүн” диэн бырайыагы саҕалаабыппыт, искэн ыарыыттан үтүөрэн, олоххо туруулаһа сылдьар дьоҥҥо психологическай көмө оҥоробут, быраастар, уйулҕа үлэһиттэрин бэсиэдэлэрин тэрийэбит, суоһар ыарыыттан аралдьыйалларыгар туһулаан, СӨ Национальнай художественнай музейын үлэһиттэрин кытта арт-терапиянан дьарыктыыбыт, уруһуй араас көрүҥнэригэр, ас астааһыҥҥа маастар-кылаастары ыытабыт, эдэр быраастары Эмиэрикэҕэ ыытан үөрэттэрбиппит. Доҕорум, Россия спортивнай тустууга федерациятын көҥүл тустуу салаатын салайар Петр Юшмановка Ил Түмэн депутатыгар көмөлөһөөччү быһыытынан үлэлэһэбин. Өр кэмҥэ Саха сирин суруналыыстарын сойууһугар Улахан жюри диэн биһиги эйгэбитигэр тахсар суруналыыс этикатын кэһиилэри дьүүллэһэр уопсастыбаннай тэрилтэҕэ баарбын.

— Журналистскай, айар үлэҥ сүрүн хайысхалара?

— Мин дьиҥнээх идэбинэн учууталбын, Хо Ши Мин аатынан Иркутскайдааҕы омук тылын институтун бүтэрбитим, Уус-Алдан, Нам, Бүлүү улуустарыгар учууталлаабытым, французскай тылы үөрэппитим, сүнньүнэн тулаайах оҕолору иитиигэ үлэлээбитим. Олоҕум саамай бэлиэ, толору дуоһуйан туран үлэлээбит кэмнэрим – 1984-1995 сс. дойдубар Сунтаарга, Тойбохойдооҕу интэринээт-оскуолаҕа, онтон оҕо дьиэтигэр үлэлээбит сылларбын өрүү астына, сороҕор киэн тутта саныыбын.

Онтон 2001 сылга соһуччу суруналыыс буолан хаалбытым. Хаһыакка мэлдьи суруйар этим, аан бастаан 1975 сыл күһүн “Бэлэм буолга” үлэм кыһалҕатын, французскай тыл учуобунньуга тиийбэтин туһунан суруйбутум. Онно өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыттан кинигэ бөҕө кэлбитэ. Онтон ыла бэчээт тылын ытыктыыр, тумус туттар санаа киирбитэ. Оскуолаҕа, оҕо дьиэтигэр туох буолбутун, ханнык кыһалҕалар баалларын хаһыаттарга суруйар буолбутум. Тойбохойго олорор кэммэр, Сунтаарга тэлэбиидэнньэ устуудьуйата аһыллыбытыгар, табаарыстарым Василий Осипов, Валерий Коротов биир ордук передатчик баарын биэрэн, дьиэбэр көрдөрөр антыанна туруоран биэрбиттэрэ. Инньэ гынан, балтараа сыл устата Тойбохойго бэйэм устуудьуйаны үлэлэппитим. Нэдиэлэҕэ түөртэ киинэ уонна бэйэм устууларбын – кэнсиэрдэри, күрэхтэһиилэри, улууска буолар тэрээһиннэри, о.д.а. көрдөрөр этим. Үс чаас устатыгар Тойбохой уу-чуумпу буолара, буруйу оҥоруу, арыгыны иһии лаппа кыччаабыта. Ону таһынан быһа эфирдэри кытта оҥорорум – ыйга иккитэ нэһилиэк баһылыга, учаскуобай милииссийэ, сопхуос салалтата кэлэн отчуоттууллара, сонуннары кэпсииллэрэ.

Оҕону иитиигэ 27 сыл үлэлээбиппиттэн, онтон суруналыыстыы да сылдьан, сайын уоппускабар оҕо лааҕырдарыгар үлэлиирим – иитээччинэн, лааҕыр начаалынньыгынан, барыта 25 төгүл оҕолору кытта сайылаабытым.

1995 сыллаахха Тойбохойтон куоракка көһөн кэлэн баран, Дьокуускай мэриятыгар, онтон доҕотторбун кытта оҕо спортивнай кулуубугар, салҕыы Хатаска арыллыбыт суутунан буруйдаммыт саастарын ситэ илик оҕолору иитэр өрөспүүбүлүкэтээҕи сабыылаах оскуолаҕа үлэлээбитим.

2001 сылга “Спортивная Якутия” хаһыакка ыҥырбыттарыгар, олоҕум суолун тосту уларытан, суруналыыс буолан хаалбытым. Онтон ыла сүүрбэттэн тахса сыл спорт эйгэтигэр үлэлиибин. 2005 сылга, “Спортивная Якутия” хаһыаппыт сабыллан хаалан үлэтэ суох олордохпуна, билигин норуот дьокутаата буолбут Мария Николаевна саҥа спортивнай хаһыаты тэрийиэххэ диэн, “Ситим” медиа-бөлөххө ыҥырбыта. Онон ити саас саҥа арыллар “Спорт Якутии” хаһыакка сүрүн эрэдээктэринэн анаммытым, онтон 2007-2012 сылларга “Саха спорт” сурунаалы эмиэ шеф-эрэдээктэрдээн таһаарбытым. Ол быыһыгар “Байанай” сурунаалга таһаарааччы эрэдээктэрдээбитим. Кэнники уон сылга Манчаары Баһылай киинигэр үлэлиир буоламмын, биир да эрэдээксийэҕэ киирбэппин да буоллар, өрөспүүбүлүкэ үгүс хаһыаттарын, сурунаалларын, интернет таһаарыыларын кытта ыкса үлэлэһэбин. Социальнай ситимнэргэ суруйбуппун сороҕор бэйэбиттэн ыйыппакка даҕаны, таһаарбыт буолаллар.

Үлэм сүнньүнэн успуорду сырдатабын, ону таһынан бэйэм сүрэҕим баҕатынан ханнык баҕарар темаҕа суруйабын.

2001 сылтан Дьокуускай куоракка, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн буолар тэрээһиннэри өрүү сырдатабын. 2005 сылтан саҕалаан, Саха сиригэр ыытыллар бөдөҥ спортивнай форумнарга – “Азия оҕолоро”, Манчаары Спартакиадаларыгар, СР норуоттарын спортивнай оонньууларыгар уонна Үлэ кэлэктииптэрин, Кыһыҥҥы спортивнай оонньууларга, ону таһынан көҥүл тустууга икки Арассыыйаҕа чемпионатыгар, боксаҕа эмиэ Арассыыйа чемпионатыгар, мас тардыһыытыгар аан дойду икки чемпионатыгар – барыларыгар пресс-киини салайан кэллим. 2009 сылтан саҕалаан ыытыллыбыт спортивнай тэрээһиннэргэ үксүлэригэр түмүктүүр фотоальбомнары таһаартаабытым. Ону таһынан, киин куоракка, улуустарга буолар атын култуурунай, уопсастыбаннай тэрээһиннэргэ сылдьаммын түһэрбиппин барытын буор-босхо социальнай ситимнэргэ таһааран, суруйан иһэбин. Хамсык саҕаламмыт кэмигэр Чехияҕа олорор улахан кыыһым Сардаана миэхэ тус бэйэм саайтпын оҥорон биэрбитэ, билигин урукку матырыйаалларбын – ыстатыйаларбын, хаартыскаларбын, киинэҕэ устууларбын онно киллэрэ сылдьабын. Сэргээбит дьон https://sakha-korotov.ru диэн аадырыска киирэн көрүөххүтүн, билсиэххитин сөп.

— Фотограф, видеограф быһыытынан дьарыгыҥ туһунан кэпсээ.

— Мин үлэм хайысхатынан аан дойдуну балачча кэрийдим. Успуорду, ордук бүттүүн Сир саарын баһылаан эрэр маспыт тардыһыыта атаҕар турарыгар көмөлөһөн, Европаҕа, Азияҕа, Хотугу Эмиэрикэҕэ, Африкаҕа сырыттым, бэйэм ити үлэҕэ быһаччы кыттыбыппынан, ханнык эмит кылааппын киллэрбиппинэн киэн туттабын. Мас тардыһыытын таһынан, хапсаҕай тустуубутун эмиэ араас дойдуларга көрдөрөн, бэйэбит бөҕөстөрбүтүн кытта элбэхтик айаннаспытым.

2008 сыллаахха Пекиҥҥэ буолбут Олимпиадаҕа успуорт кэмитиэт путевкатынан, көҥүл тустууга аан дойду чемпионаттарыгар 2006 с. Кытайга “Ситим” тэрилтэм бэлэхтээбит путевкатынан, 2011 с. Турцияҕа уонна 2015 с. АХШ-ка бэйэм үппүнэн баран кэлбитим. 2008 сыллаахха “Азия оҕолоро” норуоттар ыккардыларынааҕы Спортивнай оонньуу тэрийэр кэмитиэтин салайааччыта, өрөспүүбүлүкэ вице-президенэ, биир дойдулаахпыт Александр Акимов көҕүлээһининэн икки дьахтар экипажтарын кытта оонньуулар уоттарын илдьэ, Илин Сибиир, Приморье, Монголия, Соҕуруу Корея уонна Япония устун 15.500 км 28 күн айаннаан турабыт. Эдьиэй Дора биһиккини бэйэтин массыынатыгар биир дойдулааҕым Светлана Крыжановская тиэйэ сылдьыбыта.

1997 сылтан сүүрбэччэ дойдуга сырыттым, баһыйар үгүс өттө үлэбинэн командировка – успуорду сырдатыы. Икки эрэ төгүл дьиэ кэргэнинэн сынньана – Египеккэ уонна Талиаҥҥа сылдьыбыппыт.

Өссө учууталлыыр эрдэхпиттэн өрөспүүбүлүкэ баһыйар өттүн кэрийбитим. Билигин өссө сылдьа илик алта эрэ улууһум хаалла: Аллайыаха, Муома, Уус Дьааҥы, Аллараа уонна Үөһээ Халымалар, Уус Майа.

Итинник кыраныысса таһыгар, омук дойдуларыгар, Сахабыт сирин устун сылдьарым былаһын тухары хаартыскаҕа түһэрэбин, видеоҕа устабын. Онтубун кэлэн баран, интэриниэт ситимигэр, бэчээккэ таһаарабын.

— Успуорду пропагандалыыр үлэҥ сыаналаныыта. Саамай үрдүкү наҕараадаҥ?

— Эппитим курдук, 27 сыл оҕо иитиитигэр, бэйэм санааабар, киһи сирбэт курдук үлэлээбитим. Ити унньуктаах уһун кэм устата икки төгүл кырааматанан бэлиэтэммитим, онтум даҕаны, биирэ Тойбохойдооҕу оҕо дьиэтигэр идэбинэн үлэ уонна сынньалаҥ лааҕырын салайан, оройуоҥҥа саамай элбэх хаппыыстаны үүннэрэн, матассыыкыл фондатынан бириэмийэлэммитим, иккиһим – эмиэ Тойбохойго үлэлии сылдьан, педагогическай ааҕыыларга үчүгэйдик кыттыбыппар. Онтон бу 21 сыл устата успуорка үлэлээн, дьааһык муҥунан араас таһымнаах кырааматаҕа, араас аат-суол бөҕөтүгэр тигистим. Саамай үрдүгэ, суолталааҕа – Арассыыйа успуордун министиэристибэтэ Николай Озеров аатынан “За пропаганду физической культуры и спорта” (2013) мэтээлэ уонна “Гражданскай килбиэн” бочуоттаах бэлиэ, саамай киэн туттарым – биир дойдулааҕым, холобур оҥостор улуу суруналыыһым Вячеслав Степанов аатынан “Бастыҥ спортивнай суруналыыс” бириэмийэ, идэбин баһылаабыт таһымым туоһулара – СӨ физкультураҕа уонна успуорка, СӨ бэчээтин туйгуна ааттар, долгуйа ылыммытым – Тойбохойдооҕу оҕо дьиэтин бочуоттаах попечителин уонна Сунтаарым улууһун икки түөскэ кэтэр бэлиэлэрэ. Икки төгүл көҥүл тустуу Аан дойдутааҕы федерациятын дипломнарынан, Арассыыйа суруналыыстарын сойууһун, дойдубут Олимпийскай кэмититэтин, Арассыыйа национальнай уонна олимпийскайа суох көрүҥнэр кэмитиэттэрин, СӨ бырабыытылыстыбатын, вице-президенин, Ил Түмэнин кырааматаларынан, түөспэр баппат араас бочуоттаах бэлиэлэринэн наҕараадаламмытым. Бу соторутааҕыта Федерация Сэбиэтин хотуна Валентина Матвиенко илии баттааһыннаах кырааматаны туппутум.

— Саха Бэчээтин күнүн туох ситиһиилээх көрүстүҥ?

— Бу кэнники 11 сыл устата хас сарсыарда аайы алта эрчиллииилээх, сүрдээх судургу уонна саастаах киһи доруобуйатыгар уһулуччу туһалаах тибетскэй гимнастика диэни оҥоробун. Хамсыкка хаптаран баран, А.Стрельникова тыынар гимнастикатынан дьарыктанан, чөлбөр түһэргэ күүскэ туһанным. Онон этэҥҥэ сылдьабын, бу ааспыт кыһын ГТО нуорматын бэйэм саастаахтарбар кыһыл көмүс бэлиэҕэ туттардым. Онтон бу саас-сайын спортивнай үөрэхтээх буолуохтааххын диэн үлэбэр ирдэнэр буолан, Чурапчытааҕы физкультура уонна успуорт институтугар “спорт инструктора” диэн идэҕэ икки ый устата кэтэхтэн үөрэнэммин, ити доруобуйаны көннөрөр гимнастикалар тустарынан дипломнай үлэбин көмүскээтим. Оруобуна мас тардыһыытыгар аан дойду чемпионатын сырдата сылдьаммын, быыспар экзамен туттардым. Өссө ол күн киэһэтигэр “Саха” НКИК “Өркөн өй” диэн биэриитигэр биир дойдулааҕым, биир идэлээҕим Федор Рахлеевтыын быһаас кыайаммыт, финалга киирсэр чиэскэ тигистибит, кыл-мүччү кыайдыбыт уонна 100 тыһыынча солкуобай харчыны сүүйдүбүт.

— Өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр коллекционер буолаҕын. Тугу мунньаҕын? Фондаҕын хайдах хаҥатаҕын?

— Мин эмиэ атын сэбиэскэй кэм оҕолорун курдук, оскуолаҕа үөрэнэр кэммэр арааһы барытын мунньар этим. Ыалым уолаттардыын наар араас коллекциялары хомуйан, атастаһар, бэйэ бэйэбитигэр көрдөрсөр буоларбыт. Биһигиттэн чугас олорбут кырдьаҕас учуутал Иван Макарович Яковлев уолаттара, доҕотторум Толялыын, Гошалыын кинигэ, маарка, испиискэ этикеткэтэ мунньарбыт. Олох кырабытыттан бииргэ улааппыт Толя Васильевтыын (кэлин Сунтаарга криминальнай полиция начаалынньыгынан үлэлээбит Анатолий Кириллович Васильев) артыыстардлаах аккырыыкка мунньаммыт, Сунтаарга РДК киинэ мэхээнньигэ Иван Петровка биэрэммит, кини онон кулууп фойетыгар быыстапка оҥороро, онтон биһиэхэ манньатын биир сылы быһа киинэҕэ босхо сылдьар абонемент биэрбитэ, онтубутун туһанан, сороҕор күҥҥэ иккилии-үстүү киинэни көрөрбүт.

Биһиги дьиэбит Бартыһааннар уҥуохтарын аттыгар, Партизанскай уулусса уонна Суворов переулогун муннугар турара. Былыргыта таҥара дьиэтин олбуора буолан, дьиэбит таһыгар, биһиги тэлгэһэбитигэр кытта, киһи уҥуохтара бааллара. Саас хортуоска олордорго, күһүн хомуйарга наар ыраахтааҕы кэминээҕи алтан уонна үрүҥ көмүс манньыаттары, кириэстэри, таҥара образоктарын булар этибит. Онон арааһы барытын мунньан баран, улаатан дьиэбиттэн барбытым. Учуутал буолан, Уус Алдан, Нам, Бүлүү, Сунтаар оройуоннарыгар көһө сылдьан үлэлээбитим, бэйэм ааҕан көрүүбүнэн, отучча сиргэ олоро сылдьыбытым. Өс хоһооҥҥо “икки көһүү биир баһаарга тэҥнэһэр” дииллэринии, оннук чымадааннаах эрэ олоххо киһи тугу да мунньар кыаҕа суох этэ.

Онон олох кэлин, 2016 сылтан саҕалаан, дьэ ылсан мунньар буолбутум. Бэркэ астына, дуоһуйа мунньар кэллиэксийэм – кумааҕы харчы уонна манньыаттар. Билигин миэхэ икки тыһыынчаттан лаппа тахса 150-тан тахса судаарыстыба буоналара (кумааҕы, пластик харчылара) уонна уон биэс тыһыынча курдук 250-тан тахса араас дойду манньыаттара бааллар. Манна миэхэ доҕотторум улахан көмөнү оҥороллор, араас сирдэргэ сылдьан кэллэхтэринэ аҕалаллар, холобур, биир идэлээҕим уонна биир дойдулааҕым София Булчукей сылдьыбыт дойдуларыттан булгуччу күндү кэһиилээх кэлэр.

Сүрүн мунньар баайым – кинигэ. Оҕо эрдэхпиттэн кинигэ таҥаралаах киһибин. Учууталлыыр кэммэр наар кинигэ атыылаһан, суруттаран тахсар этим. Манчаары Баһылай киинигэр үлэлии киириэхпиттэн, кинигэбин кабинеппар мунньубутум. Бэйэм куортамнаан олорор буолан, дьиэбэр харайар кыаллыбат этэ. Онтон дьэ үс сыллааҕыта кэмниэ-кэнэҕэс ипотекаҕа киирэн туран, бэйэбит бас билэр дьиэлэммиппит. Онно улахан ыскаап оҥоттороммут, кинигэм сороҕун дьэ дьиэбэр аҕалан, дьоллоно сылдьабын. Ол да буоллар, онтубар баппакка, кинигэм сорҕото үлэбэр хаалла.

Манна даҕатан эттэххэ, 2015 сыллаахха бэйэм кинигэлэрбиттэн 1000-тан тахса успуорка сыһыаннаах кинигэлэрбин, биир оччо ахсааннаах успуорт туһунан брошюралары, бырагыраамалары, сурунааллары, 2001 сылтан муспут спортивнай хаһыаттарым подшивкаларын үлэлиир тэрилтэбэр бэлэхтээбитим. Ол кэмҥэ Манчаары Баһылай аатынан успуорт сахалыы төрүт көрүҥнэрин киинин дириэктэрэ Иннокентий Григорьев миигин өйөөн, икки силбэһэ турар кабинеттары биэрэн, онно кинигэ долбуурдара оҥотторон, спортивнай комплекска Саха сиригэр соҕотох бибилэтиэкэни тэрийбиппит. Онно успуорт саалатыгар дьарыктана кэлэр дьон, устудьуоннар, оскуола оҕолоро, бииргэ үлэлиир дьонум, биир идэлээх суруналыыстарым суруйтаран, кинигэ уларсаллар, дипломнай, курсовой үлэ оҥороллоругар туһаналлар.

Тойбохойго үлэлии сылдьан, мэлдьи хаартыскаҕа түһэрэр буоламмын, фотоаппарааттары мунньан испитим. Дьокуускайга дьонум көһөллөрүгэр, уонтан тахса бэйэм тутта сылдьыбыт аппарааттарым кураанах дьиэбитигэр хаалбыттара, хомойуох иһин, кэлин тиийэ сылдьыбыппар, мэлиппиттэр этэ.

— Бу фотоаппараттар хас биирдиилэрэ бэйэлэрэ историялаахтар. Саамай сыаналаах, күндү аппараатыҥ туһунан кэпсээ эрэ. Өссө ханныгы булуоххун баҕараҕын?

— Биллэн турар, коллекциябар баар аппараат хас биирдиитин историятын билэбин. Аҕа табаарыһым, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр успуорт тэрийээччитэ, тустуу судьуйата Алексей Егорович Мостахов аан бастаан мунньарбар олук уурбута. Кини биирдэ “Зенит” аппарааты тутан киирэн: “Петрович, эн өрүү хаартыскаҕа түһэрэр киһи баҕар туһаныаҥ”, — диэн бэлэх ууммута. Мин өс киирбэх: “Кырдьык даҕаны, мунньуохха баар эбит”, — диэн махтанан ылбытым. Ити 2016 сыл сааһыгар этэ. Онтон утуу-субуу табаарыстарым истиһэн, араас аппарааттары бэлэхтээн барбыттара. “Отдам даром” диэн соцситимнэргэ бөлөх тэрийбит доҕорум, урбаанньыт Сарыал Тихонов 1930-с сылларга оҥоһуллубут “Фотокор-1” диэн ССРС бастакы камераларыттан биирдэстэрин бэлэхтээбитэ. Ол кэнниттэн сотору буолан баран табаарыһым, Саха сирин биир биллэр фотохудуоһунньуга Николай Дьяконов 1949 сыллаах “Москва-1” фотоаппарааты бэлэх ууммута. Быйыл кыһын “Водоканал” салайааччыта Анатолий Кырджагасов сэрии иннинээҕи киинэ устар камераны бэлэхтээбитэ. Итинник доҕотторум-табаарыстарым, сороҕор социальнай ситимнэргэ эрэ билсэр дьонум коллекциям хаҥыырыгар көмөлөһөллөр.

Билигин коллекциябар 80-тан тахса хаартыска түһэрэр, уонтан тахса киинэ уонна видео устар камералар, пленканы проявкалыыр, хаартыска бэчээттиир, куурдар, о.д.а. тэриллэр бааллар. Миэхэ урут 1200 хабан түһэрэр “Горизонт” диэн панорамнай аппараат баара, оннугу булуохпун баҕарабын. Уонна стерео хаартыскалары түһэрэр “Спутник”, бастакы сэбиэскэй түһэрбитин тутатына бэчээттээн таһаарар “Момент” (Эмиэрикэ “Полароидын” быдан иннинэ айыллыбыт) диэн камералары интэриэһиргиибин. Бэйэм аан бастаан үөрэммит “Смена” диэн саамай боростуой аппарааттар билигин дэҥҥэ көстөллөр, оннуктары көрдүүбүн – сэрии иннинээҕини, 1953-1960 сыллардааҕылары.

— Эн төһө кинигэни суруйбутуҥ, көрөн-истэн таһаарбытыҥ буолла? Билигин тугу үлэлии, былаанныы сылдьаҕын?

— Билигин сүрүннээн саха төрүт успуордун устуоруйатын үөрэтиинэн, Манчаары Баһылай Киинин сыллааҕы үлэтин түмүктэрин үмүрүтүүнэн, 15-с сылын хомуйа сылдьар “Саха спордун энциклопедиятын” бэлэмнээһининэн дьарыктанабын. Иллэҥ кэммэр, өрөбүллэрбэр, уоппускам кэмигэр кинигэ бэчээккэ бэлэмниибин. Көтөҕүнэн аҕалан биэрэр кумааҕыларыттан, хаартыскаларыттан, тэтэрээт илииһигэр суруйан биэрбит ахтыыларыттан кинигэ оҥорон таһаарабын. 2006 сыллаахха, Сунтаарга ыытыллыбыт СӨ норуоттарын IV Спортивнай оонньууларыгар аналлаах аан бастакы кинигэбин, кырдьыгынан эттэххэ, олус ыараханнык, сылаалаахтык оҥорбуппут. Ол кэмҥэ интернет бытаана, сибээс мөлтөҕө үлэбин улаханнык атахтаабыта. Сунтаар успуордун устуоруйатын, бастыҥ спортсменнарын тустарынан матырыйааллары аҕа табаарыһым, оччолорго улуустааҕы успуорт салаатын салайа сылдьар Валерий Уаров хомуйбута, ону хаста да Сунтаарга бара сылдьан дьону кытта кэпсэтэн, мусуойдарга сылдьан эбии матырыйаал хомуйбутум. Ол да буоллар, бастакы “Сунтаар спорда: саҕахтар уонна ситиһиилэр” кинигэм табыллыбыта диэн астына, киэн тутта саныыбын.

Онтон ыла саҕалаан, кинигэ бэчээккэ бэлэмнээһининэн дьарыктанар буолбутум. Эппитим курдук, илиинэн суруллубут, бэркэлээтэҕинэ компьютерга талыллыбыты кумааҕыга таһааран, көтөҕүнэн хаартысканы аҕалбыттарытнан кинигэ оҥорон таһаарабын. Бэйэм тиэкистэрин кэмпьютерга охсобун, ол олорон таарыйа эрэдээксийэлиибин, эбэтэр бэлэм тиэкси нарылыыбын, сааһылыыбын, хаартыскаларын аттаран туруорабын, онтон дизайнербыныын кинигэбит хайдах көрүҥнээх, ханнык сонун киэргэтиилээх буоларын торумнуубут, онтон сакаастаабыт киһибитин кытта чопчулуубут. Онтон дьэ саамай эппиэттээх үлэтэ – кинигэни компьютерга таҥыы саҕаланар. Хаста даҕаны тиэксин ааҕабын, корректуратын эмиэ бэйэм оҥоробун. Кинигэ электроннай макета бэлэм буоллаҕына, Дьокуускайга эбэтэр Новосибирскайга типографияны кытта бэйэм кэпсэтэбин, хайдах бэчээттээннэрин хонтуруоллаһабын, бэлэм буоллаҕына, сакаасчыкка тиэрдэн биэрэбин. Итинник кинигэни аныгылыы эттэххэ, “под ключ” оҥорон биэрэбин. Бастаан өр кэмҥэ эдэр доҕорбун, Стив Майклсон диэн псевдонимынан өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэр кинигэ дизайнера, Саха сирин каартатын оҥорооччу Степан Спиридоновтыын үлэлээбитим, элбэх кинигэни оҥорбутум. Онтон 2015 сылтан бииргэ төрөөбүт балтым оҕото Вера Федотова-Трофимовалыын бэркэ тапсан үлэлиибит. Кини сыыйа үөрэнэн, бэйэтин айар дьоҕуругар эбии ылыммытын ыһыктыбат үлэһит майгылаах, билигин Дьокуускайга биир биллэр дизайнер буола үүннэ. Онон аймахтыылар “Дьоһун” диэн ааттаах дьоҕус тэрилтэ буоллубут.

Бу 16 сыл устата мин эрэдээктэр, ааптар, составитель, корректор быһыытынан 102 улахан уонна кыра кинигэни, брошюраны күн сирин көрдөрдүм. Онтон сүүрбэччэтэ Сунтаар улууһун, биллэр дьонун, тэрилтэлэрин тустарынан.

2009 сылтан саҕалаан, үгүс улахан спортивнай тэрээһиннэр бүттэхтэринэ, ол оонньуулар хаамыыларын уонна түмүктэрин, кыттыбыт улуустар, кыайбыт-хоппут спортсменнар тустарынан элбэх сибидиэнньэлэрдээх, үгүс хаартыскалардаах улахан кээмэйдээх дьэрэкээн фотоальбомнары оҥоробун. Ол альбомнарбар улахан аҥаара бэйэм кэргэмминиин түһэрбит хаартыскаларым киирэллэр.

Бу от ыйын саҕаланыытыгар ийэм дойдутугар, бэйэм алта сыл учууталлаабыт Уус Алдаммар СӨ норуоттарын VIII Спортивнай оонньууларыгар эмиэ үлэлии тахсаары сылдьабыт. Ол үлэбит түмүгүнэн эмиэ улахан кээмэйдээх фотоальбом таһаарыахтаахпын.

Баҕа санаам – быйыл Владивосток куоракка буолар “Азия оҕолоро” ооньууга суруналыыс быһыытынан тэрийэн ыыталлара буоллар. Бу иннинээҕи түөрт “Азия оҕолоругар” үлэлээбитим.

— Дьиэ кэргэниҥ өйөбүлэ улахан буолан маннык таһаарыылаахтык үлэлиигин, айаҕын-тутаҕын. Чугас дьонуҥ туһунан билиһиннэр эрэ.

— Мин 2008 сыллаахха иккиһин ыал буолбутум. Кэргэним Надежда Амма Өнньүөһүттэн төрүттээх, идэтинэн нуучча тылын учуутала, үлэтин таһынан бэйэм курдук хаартыскаҕа түһэрэрин сөбүлүүр уонна сатыыр. Оҕобут Далаана быйыл алтыс кылааһы үчүгэйдик үөрэнэн бүтэрдэ. Кинини биир сааһыттан туох баар успуорт күрэхтэһиилэригэр, куоракка буолар араас тэрээһиннэргэ, тыйаатырга, кэнсиэрдэргэ илдьэ сылдьыбыппыт, инньэ гынан кыыспыт успуорт саалатыгар улааппыта. Бастаан художественнай гимнастиканан үлүһүйэн туран, аатырбыт Виолетта Ивановаҕа дьарыктаммыта, кэнники үс сыл Вера Контоеваҕа сүүрүүгэ сылдьар. Онон дьиэ кэргэним мин үлэбэр быһаччы кыттар, кэргэним туох баар күрэхтэһиилэри хаартыскаҕа түһэрсэр. Ол үлэбитин интэриниэккэ бар дьон көрүүтүгэр буор-босхо таһаарабыт, араас хаһыаттар, саайтар онтон ылан туһаналлар. Аны туран, дьонум эмиэ кэллиэксийэнэн умсугуйбуттара. Кэргэним чуораанчыктары уонна фруктаҕа сыһыарыллар наклейкалары хомуйар. Кыыспыт сууйар эрэһиинкэни (ластиктары) хомуйар, арааһа, Саха сиригэр кини соҕотох итинник дьарыктаах. Өссө кыра оҕо эрдэҕинэ оонньуур гынан атыыласпыт пониларын кэллиэксийэтин сөргүтэн, саҥалыы мунньан эрэр.

— Эн бу олоххо сыалыҥ-соругуҥ?

— Олоҕум устата “Мин буолбатахпына, ким оҥоруой, кыайыай?” диэн сүрүн девиһинэн салайтарабын. Онон сороҕор тылланан, ардыгар эппиттэрин аккаастыыр кыаҕа суох буолан, туохха барытыгар иннибинэн сылдьабын, араас тэрээһиннэри сэргиибин, кыттабын, ону дьоҥҥо кэпсиибин-сырдатабын. Эдэр эрдэхпинэ наар хаан туттарар этим, сааһырбытым кэннэ ылбат буоллулар. Социальнай ситимнэргэ ыҥырыылар тахсалларынан ыалдьар дьоҥҥо, кыаммат-түгэммэт түбэлтэлэригэр эбэтэр алдьархай ааҥнаатаҕына, кыаҕым кыайарынан көмөлөһө сатыыбын. Оскуолаҕа үлэлиир эрдэхпиттэн, “Учуутал –көннөрү хамнас ылар идэ буолбатах, бу – дууһа туруга” диэн тулхадыйбат өйдөбүллээхпин. Онон успуорка да кэлэн баран, өрүү ол санаабын илдьэ сылдьабын. Хаһыакка үлэлиир кэммэр, билигин кинигэ таһаарыытынан дьарыктанарбар спортсменнарга үтүө өйдөбүллэри иҥэрэргэ, успуорт туһунан кэрэхсэбиллээхтик, уонна сүрүнэ – таба, ыраас литературнай тылынан суруллубут буоларыгар кыһаллабын.

— Дойдуҥ дьонугар баҕа санааҥ…

— Ханна да сырыттарбын, ханна да олордорбун, төрөөбүт-үөскээбит Сунтаарбын, дойдум дьонун өрүү ахтабын. Эдэр биир идэлээҕим, дэгиттэр дьоҕурдаах Мария Кобельянова-Тускулаана хас күнүн аайы бассаап ситимигэр Сунтаар олоҕун, биир дойдулаахтарым ситиһиилэрин туһунан ааҕаммын астынабын, киэн туттабын, атын дьоҥҥо киһиргии кэпсиибин. Арай сунтаардар тустарынан куһаҕан сонуну иһиттэхпинэ улаханнык хараастабын, кыбыстабын. Онон, дойдум дьонугар, ыччаттарбытыгар баҕа санаам – биһигини үтүө эрэ тылынан аҕынныннар, дойдубут килбиэннээх аатын хаһан да түһэн биэримэҥ, Сунтаар чиэһин өрүү харыстыы, өрө тута сылдьыаҕыҥ! Ыалдьымаҥ-сүтүмэҥ, үлэлээҥ-хамсааҥ, Саха сиригэр мэлдьи сунтаардар саҥаны бастакынан ылынар, олоххо киллэрэр, саҥаттан саҥа хайысхалары баһылыыр, инники күөҥҥэ сылдьар ааккытын-суолгутун күөрэччи тута сылдьыҥ.

— Түбүктээх үлэ, сырыы-айан быыһыгар соло булан кэпсэппиккэр махтанабыт.