Учууталларбытыгар сүгүрүйэбит, махтанабыт

Быйыл кулун тутар 15, 16 күннэригэр Бүлүү улууһун П.А. Павлов аатынан I Күүлэт орто оскуолатын 90 сааһын бэлиэтиибит. 

Онон сибээстээн, оскуолатааҕы сыллары ахтан – санаан ааһарга быһаарынным.

Оскуолаҕа үөрэммит сыллар… Бу киһи хаһан даҕаны, ханнык даҕаны кэмҥэ умнубат, дууһатыгар, сүрэҕэр сөҥөн сылдьар кэрэ сааһа. Ити кэмҥэ олоҕуҥ барыта иннигэр. Оскуолаҕа сүүрэр ыллыккыттан кип-киэҥ, көбүс-көнө олох суолугар киириэх курдук саныыгын, күүтэҕин.

1 Күүлэт билиҥҥи оскуолатын дьиэтин, иккис дьиэм курдук саныыбын. Төрөппүттэрим 1 Күүлэт оскуолатыгар учууталлыыр буоланнар, киһини өйдүүр буолуохпуттан, оскуолаттан арахпатах киһибин. Оскуолаҕа киириэм быдан иннинэ, сайын олорор дьиэбитин кырааскалаатахпытына, биһиги дьиэ кэргэн оскуолаҕа олорор этибит. Оччолорго оскуола директорынан Иван Алексеевич Долгунов үлэлиирэ. Кини эмиэ оскуолаҕа олорор быһыылаах этэ. Оскуолаҕа ол саҕана, арааһа, тыыннаах муннук баар буоллаҕа буолуо, биир кус көрүдүөргэ хааман тоотоҥнуурун чуолкайдык өйдүүбүн. Оскуола күрүөтүгэр, уһун маска салгын флюгера, тыал үрдэҕинэ, эргичийэн кулугуруу турарын эмиэ өйдүүбүн.

Оскуолаҕа 1964 сыллаахха үөрэнэ киирбитим. Бастакы кылаастан 4-с кылааска диэри Анна Егоровна Батагаева үөрэппитэ. Үөрэх бастакы күннэригэр, тоҕо эбитэ буолла, төгүрүк түбэтиэйкэ бэргэһэлээх (баҕар, түбэтиэйкэ буолбатаҕа буолуо), биригэдьиир суумкатын курдук суумканы быатын ноторуускалыы кэппит Афанасьев Мишаны өйдүүр эбиппин. Ол түбэтиэйкэ бэргэһэтин дьиибэргии көрбүппүттэн буолуон сөп.

Анна Егоровна бэриллиэхтээх уруоктарын таһынан биһигини быысыбайдыырга, баайарга, өрбөх сыыстарынан кыыллары, көтөрдөрү оҥорорго үөрэтэрэ. Биир уруокка өрбөх сыыһыттан страус оҥорбутум. Онтум атын оҕолор үлэлэрин кытта көрүдүөргэ өстүөкүлэ иһигэр угуллан көрдөрүүгэ турбута. Онно наһаа даҕаны үөрбүтүм.

Иккис улахан үөрүүм диэн, Советскай Армия күнүгэр Анна Егоровна миэхэ кылабачыгас лаахтаах кытай кыыһын ойуутун бэлэхтээбитэ. Онтубун, дьиэбэр иһит уурар сахалыы ыскаап ойоҕоһугар ыйаан баран, учууталым Анна Егоровна бэлэҕэ диэн өр да өр астынан көрөн олорор буоларым.

Анна Егоровна хаһан да куолаһын улаатыннарбат, үөрэнээччилэрин мөхпөт-эппэт учуутал этэ. Биһиги даҕаны кинини сүрдээҕин ытыктыыр, сөбүлүүр этибит. Наҕыл баҕайы куолаһынан кэпсии, быһаара турара харахпар өрүү көстөн кэлэр. Бүтэһик уруок бүтүүтэ хайаан даҕаны остуоруйа кэпсиирэ.

Ити кэмҥэ, оскуолаҕа ылбыт сыаналарбыттан ордук өйдөөн халбытым, учуутал Иван Герасимович Андреев уруһуй уруогар туруорбут биэс сыаната. Кувшин таһыгар дьаабылака сытарын уруһуйдаабыппыт. Кыһанан-мүһэнэн, тиритэн-хорутан, өр да өр олорон уруһуйдаабытым. Санаабар олус табыллыбыт курдуга. Уруһуйбун көрө-көрө астыммытым аҕай. Учууталбыт уруһуйдарбытын, сыана туруораары, хомуйталаан ылбыта. Сарсыныгар аҕалан төттөрү биэртэлээбитэ. Арай уруһуйбун көрбүтүм, аллараа муннугар, кып-кыһыл чэрэниилэннэн улахан баҕайы биэс сыана дьэрэлийэн турар. Онно наһаа даҕаны үөрбүтүм. Онус кылааһы бүтэриэхпэр дылы, сыана бөҕөнү ыллым ини, ылбатым ини. Ол гынан баран, ол уруһуйга ылбыт биэс сыанам, тоҕо эрэ күндү сыана буолан, умнуллубат гына өйбөр — санаабар иҥэн хаалбыт.   

Иван Герасимович оскуолабытыгар кукольнай театр тэрийэн үлэлэтэ сылдьыбыта. Эриэппэ туһунан остуоруйаны туруорбута. Куукулалары наһаа үчүгэйдик оҥорбут этэ, сырайдарын-харахтарын билигин даҕаны чуолкайдык өйдүүбүн. Ол остуоруйаҕа мин оҕонньор оруолун толорбутум. “Күүлэт” сопхуос отделениеларын оскуолалара уус-уран самодеятельноска күрэхтэһэр этибит. Онно биһиги остуоруйабыт кыайыылаҕынан тахсан, оройуоммут киинигэр Бүлүү куоратыгар көрдөрө барар буолбуппут. Ону баара погода суох буолан, самолет кэлбэккэ барбакка хаалбыппыт. Хомойбуппут иһин хайыахпытый.

Аны Иван Герасимович миигин фокус көрдөрөргө үөрэппитэ, уу өҥүн уларытар уонна кыра холбука иһигэр хаарты уган сүтэрэр фокустары. Ол фокустарбын оскуола кэнсиэртэригэр көрдөрөр этим. Эмискэччи уу өҥүн уларыппыппар, саала иһэ “һуу” диэн саҥа аллайбытын күн бүгүҥҥү курдук өйдүүбүн.

Иван Герасимович миигин искусство эйгэтигэр сыһыарбыт, угуйбут, билигин үлэлии сылдьар идэбин таларбар олук уурсубут ытык мааны, сүгүрүйэр учууталым буолар! Онон, учууталбар Иван Герасимовичка махталым муҥура суох улахан!

Кырдьык даҕаны, ыччаты үөрэтиигэ айылҕаттан анаммыт учууталларга: Анна Егоровна Батагаеваҕа, Иван Герасимович Андреевка, Христина Степановна Капитоноваҕа, Прокопий Алексеевич Павловка, Николай Михайлович Николаевка, Николай Петрович Шамаевка, Мария Васильевна Седалищеваҕа, Акулина Васильевна Седалищеваҕа, Василий Алексеевич Самсоновка, Зинаида Максимовна Федотоваҕа, Николай Дмитриевич Захаровка уо.д.а. үөрэнэн ааспыппыт.

Үөрэхпит бастакы күннэриттэн биһиги кылааска үчүгэйдик үөрэммиттэрэ Виктория Типанова, Людмила Степанова, Анна Никифорова, Николай Иванов. Ордук оскуоланы бүтэриэр диэри Виктория Типанова наар үчүгэйдик үөрэммитэ, оскуола общественнай олоҕор актыыбынайдык кыттара. Кылааспыт солбуллубат старостата этэ. Кинитэ суох пионерскай дружина, кэлин комсомол комитета үлэлээбэтэҕэ. Биир даҕаны оскуолатааҕы олимпиада кини кыттыыта суох барбатаҕа.

Оскуолаҕа үөрэнэр кэммэр, паартаҕа бииргэ саамай элбэхтик Иванов Колялыын олорбуппут. Ол курдук бииргэ олорбутунан оскуолабытын этэҥҥэ бүтэрбиппит. Коля кылааспыт баар суох ырыаһыта, үҥкүүһүтэ буолара. Оскуола биир даҕаны концера кинитэ суох барбатаҕа. Оҕо сааһым саамай эрэллээх доҕоро, табаарыыһа Николай Иванович Иванов ыарахан кэммэр өрүү көмөлөһө, өйүү сылдьыбыта… Түгэнинэн туһанан, тапталлаах кэргэнигэр Ольга Егоровнаҕа, оҕолоругар, сиэннэригэр хойутаан даҕаны буоллар, истиҥ – иһирэх барҕа махталбын тиэрдэбин.

4-с кылааска үөрэнэ сылдьан, ахсааным тэтэрээтигэр биир лиискэ толору Иосиф Сталины уруһуйдаатым, аны утары биир лиискэ толору Гитлеры уруһуйдаатым. Аны сэбиэскэй таанкалар ньиэмэс таанкаларын үлтү ытыалыы туралларын оҥордум.

Аны ол тэтэрээппэр, ахсааҥҥа контрольнай оҥорторбуттарыгар суоттаан баран, учууталбар Акулина Васильевна Седалищеваҕа биэрдим.

Арай киэһэ дьиэм таһыгар оонньуу сылдьан көрдөхпүнэ, учууталым Акулина Васильевна мин ахсааным тэтэрээтин туппутунан, дьиэбэр киирэн эрэр эбит. Дьэ, дьыала хаахтыйбытын тута сэрэйдим. Учууталым дьиэбиттэн тахсан барарын кэтэһэн турдум. Тахсан бараатын кытта дьиэбэр тилигирийэн киирбитим, хата эбэм Варвара Семеновна эрэ баар эбит. Эбэм тэтэрээппин марайдаабыппынан кыратык мөхпүтэ буолла, аны хаһан да итинник быһыыланыма диэтэ.

Дьонум үлэлэриттэн кэлбиттэригэр, эбэм дьоммор этэрэ буолуо диэн куттаммытым, хата туох да диэн эппэтэҕэ. Онон ити түгэн, итинник айдаана суох хаалбыта. Эбэбэр улаханнык даҕаны махтана санаабытым. Уонна үөрэнэр тэтэрээппин хаһан даҕаны марайдаабакка оскуоланы бүтэрбитим. Эбэм барахсан айылҕаттан олус мындыр, сахалыы тобуллаҕас толкуйдаах этэ.

Бэһис кылааска киирэрбэр, эмискэччи баҕайы уойан хаалбытым. Ол остуоруйата дьэ маннык…

Төрдүс кылааһы бүтэриэхпэр диэри, хап-хатыҥыр оҕо этим. Төрөппүттэрим миигин дьээбэлээн, “От илии, от атах” дииллэрэ. Төрдүс кылааһы бүтэрбит сайыммар, миигин “Хаҕын Атах” диэн фермаҕа, убайдарбар ыыттылар. Убайдарым Сашалаах, Проня иккиэн, “Хаҕын Атах” ферматыгар, Үүт собуотугар үлэлииллэр. Мин балтараа ый курдук, ферма оҕото буолан, сибиэһэй сүөгэйи сиэн мотуйан, үүт бөҕөнү киллиргэччи иһэн, таарыйа убайдарбар, кэлэ-бара илии-атах үлэтигэр көмөлөһөн, сүүрэн-көтөн сырыттым.

Биир күн, Бараахтыырап Родион диэн, Үүт собуотун маастарын кытта, биир аты мэҥэстэн, дьиэбэр дэриэбинэлиир буоллум. Киһим сүрдээх үчүгэй ырыаһыт уонна кэпсээнньит буолан биэрдэ. Айаммыт былаһын тухары ырыа бөҕөнү ыллаата, кэпсээн бөҕөнү кэпсээтэ. Мин буоллаҕына, бүүс бүтүннүү кулгаах-харах буолан, саҥата-иҥэтэ суох, барытын истэ аҕай иһэбин.

Аара Махсыымап Миитэрэй диэн, билэр киһибитин көрүстүбүт. Миитэрэй миигин кыҥастаһан, одуулаан баран: “Бу уол тупсубут ээ”, — диэтэ. Мин онно олох аахайбатым. Онтон, күһүн оскуолабыт аһыллан үөрэнии буолла. Биир уруокка, миигин учительскайга, миэл ыллара ыыттылар. Мин учительскайга сүүрэн элээрэн тиийдим. Миэл ханна баарын, биэс тарбаҕым курдук билэбин. Онон чопчу тиийэн, улахан трюмо сиэркилэ анныгар, полкаҕа баар миэллэртэн биир миэли харбаан ылаат, төттөрү ыстанан иһэн, хараҕым кырыытынан сиэркилэни көрөн ыллым. Арай сиэркилэҕэ көрдөхпүнэ, биир суп-суон уол элэс гынан ааста. Мин соһуйан, тула өттүбүн көрүнэ түстүм, миигиттэн ураты учительскайга ким даҕаны суох. Хайдах хайдаҕый, хараҕым иирэр дуу диэн, сиэркилэни тиийэн иккистээн көрөөччү буоллум. Арай доҕоор, били суп-суон уол бэйэм эбит. Биир сайын иһигэр, бэйэм бэйэбин билбэт буолуохпар дылы уойан хаалбыппын.

Мэник-тэник чолохоос буоламмын, эмискэччи уойбуппар соһуйбатым даҕаны, кыһамматым даҕаны. Бииргэ үөрэнэр оҕолорум даҕаны соһуйбакка-өмүрбэккэ, буолар буолуохтааҕын курдук ылыммыттара.

7-с кылааска нуучча тылыгар уонна литературатыгар Лидия Васильевна Гомоева үөрэппитэ. Омугунан бүрээт.

Оҕо эрдэхпиттэн кыратык тардыалатабын. Долгуйдахпына тардыаһым бэргиир. Биирдэ Михаил Лермонтов “Бородино” диэн хоһоонун нойосуус үөрэттэрэ биэрдэ. Дьиэбэр нойосуустаан баран, уруокка миэхэ аахтарбытыгар дэлби долгуйан: “- Скажи – ка, дя-дя-дя-дядя ведь не-не-не даром Москва, спа-па-па-паленным пожаром, Французу от-от-отдана? Ведь бы-бы-бы-были…” – диэн ааҕан истэхпинэ: “Сөп буолуо, түөрт”, — диэтэ. Онтон ыла миигин өйдөөн, өйөөн, уруокка суругунан эппиэттэтэр буолбута. 

Оруобуна ити кэмҥэ, Сэбиэскэй  аармыйа күнүгэр оскуола оҕолоро кулуупка улахан дьоҥҥо кэнсиэрт көрдөрөр буоллубут.

Миигин хоһоон ааҕааччылар бөлөхтөрүгэр киллэрдилэр. Эрэпэтииссийэҕэ хоһоон аахтаран көрдүлэр. Мин иҥнибэккэ – толлубакка доргуччу аахтым. “Ээ, наһаа үчүгэй эбит”, — диэн бэлэмнээччилэрим үөрдүлэр – көттүлэр.

Хоһоону таһынан уолаттар, кыргыттар “Варшавянка” диэн ырыаны ыллыыбыт. Ону баҕас ааһан иһэн элээрдэбит.

Кэнсиэрпит буолар күнэ үүннэ. Мин дьэ ытыахпар дылы киэргэнэн, пионерскай хаалтыстаах, пилоткалаах, ыбылы өтүүктээх маҥан ырбаахы кэтэн, киһи илиитин быстыах курдук кырыыламмыт хара бүрүүкэлээх кулуупка кэнсиэрт буолуо чаас иннинэ тиийдим.

Кэнсиэрпит саҕаланна, ырыаһыттар ыллыыллар, үҥкүүһүттэр үҥкүүлүүллэр. Онтон аны биһиги хоһоон ааҕарбыт тиийэн кэллэ. Бары тахсан, оҕолор хоһоон ааҕан саҕалаатылар. Мин уочаратым кэллэ. Ааҕаары гыммытым, наһаа долгуйан кэлэҕэйдээн киирэн бардым. Биир да тылы сатаан эппэтим. Бииргэ хоһоон ааҕа турар оҕолорум күлэн уҥа сыстылар. Онон, биир улахан кэнсиэркэ хоһоон ааҕыы нүөмэрин бырабааллатан турабын. Онтон ыла кэнсиэркэ хоһоон аахтарбат буолбуттара.

Аны кэнсиэртэр буолаары гыннахтарына, уолаттары барыбытын хорга ыллатар этилэр. Биһиги кыргыттар кэннилэригэр туран ыллаан эйээрдии. Мин олох күүскэ, да күүскэ, доргуччу да доргуччу ыллыы сатыырым, куолаһым иһилиннин диэн. Санаабар наһаа үчүгэйдик ыллыыр курдукпун. Ону баара, биир үтүө күн хорбут салайааччыта: “Павлов, хортан таҕыс ырыаны буортулаама”, — диэн хортан туоратан кэбиспитэ. Онон, аны хорга ыллыыр быраабым быһыллыбытын, билигин эмиэ көр – көрүдьүөс курдук санаан күлэбин ээ.

ХХ үйэ 60-70-с сылларыгар “Зарница” диэн Бүтүн Сойуус үрдүнэн ыытыллар байыаннай – спортивнай оонньуу баар этэ. Ол сылларга оскуолаҕа үөрэммит оҕолор бары “Зарница” оонньууну сөбүлээн, үөрэ – көтө кыттан кэллэхпит.

Өр сылларга, бу оонньуу салайааччытынан Сэбиэскэй Сойуус маарсала Иван Христофорович Баграмян этэ.

Ити сылларга биһиги, I Күүлэт оскуолатын оҕолоро, хас сыл аайы ыытыллар “Зарница” байыаннай – спортивнай оонньууттан туора турбатахпыт.

Сэттис кылааска үөрэнэ сылдьан, Бүтүн Сойуустааҕы “Зарница” байыаннай – спортивнай оонньуу командующайыгар, Сэбиэскэй Сойуус маарсалыгар Иван Христофорович Баграмяҥҥа: “Зарница” оонньууга кыттарбар анаан, эргэ – урба байыаннай формаҕын, баһаалыста, миэхэ ыыт диэн көрдөһөбүн”, — диэн сурук суруйан турабын.

Аадырыһын “Пионерская правда” хаһыаттан булан ылбытым. Сурукпун илдьэн почтабыт дьиэтин иннигэр, истиэнэҕэ ыйанан турар почта дьааһыгар уган кэбиспитим. Ол сурукпун, ханна тиийбитин кэннэ быһа тутан ылбыттарын “биллээ” суох. Эппиэт да, бирибиэт да кэлбэтэҕэ.

Ол иһин аҕабын көрдөһөн, почтаҕа бараммыт моряктар тельняшкаларын уонна курдарын суруттарбыппыт. Икки ый күүппүтүм кэннэ, баҕалаах баһыылкам “тирилээн” кэлбитэ. Оскуолам көрүдүөрүгэр оҕолор быыстарынан, тельняшкабын ырбаахым иһинэн кэтэн, моряктар курдарын иилинэн астына – кустуна хаамыталыырым.

Саамай үөрэрим, астынарым диэн, тельняшкам икки хара дьураата ырбаахым уолугунан көстөллөрө этэ.

Арай биирдэ, 8-с кылааһы бүтэрэн баран, Николай Прокопьевич Иванов тыраактарыгар олорсон, өрт уота мээнэ барбатын диэн умуруора барбыппыт. Сорохпут уу таһан уунан ыһан, сорохпут лаппаакынан, буруолуу сытар кырыһы буорунан саба быраҕан үлэлээбиппит. Ол онно үлэлээн бүтэн хомуна сылдьан, чычаас күллээх дьаама баарыгар сыыһа үктэнэн, дьаама иһигэр сууллан түһэммин, күл бурҕас гынан хаалбыта. Онтон хата оҕолор дэлби күлсэн, сылайбыттара ааспыт курдук буолбута. 

Биирдэ, Бүлүү куоратыттан Оройуоннааҕы норуот үөрэҕириитин отделын инспектора Бандеров Николай Степанович, оскуолабыт үлэтин-хамнаһын билсиһэ кэлбитин, биһиги кылааспытыгар киллэрдилэр.

Миигин эмиэ, миэл ыллара ыыттылар. Кылааспар киирээри, миэлбин бору-боччоччу тутан туран: “Сэбиэскэй үөрэнээччи үрдүк культуралаах буолуохтаах, онтубун хайаан даҕаны инспекторга көрдөрүөхпүн наада, онон киирээт дорооболоһуохтаахпын”, — диэн толкуйдаатым. Уонна харса суох ааны аһа баттаат, сүр улаханнык, доп-доргуччу “Дорооболоруҥ!” — диэн саайдым.

Уу чуумпутук үөрэнэ олорор оҕолор, күлсэн тоҕо барбаттар дуо! Көрбүтүм, инспекторым эмиэ, паартаҕа умса түһэ-түһэ күлэ олорор эбит. Сибилигин тахсан барбыт киһилэрэ, төннөн киирээт, дорооболоһон тоҥхолдьуйуо диэн, санааларыгар даҕаны оҕустарбакка олордохторо дии.

Үрдүк культурабын көрдөрөөрү, аһары түһэн кэбиһэн, ити курдук, улаханнык бырабааллаан турабын.        

Оскуолаҕа үөрэнэр сылларбар миигин наар, маҥнайгы летчик-космонавт Юрий Гагарин аатынан оскуола Пионерскай дружинатын советыгар, үөрэх секторыгар талан үлэлэппиттэрэ. Кылааспыт Пионерскай этэрээтэ Советскай Союз геройын Зоя Космодемьянскайа аатын сүгэрэ. Комсомолга киирбитим кэннэ, оскуола комсомольскай тэрилтэтин комитетыгар, эмиэ үөрэх секторыгар талан үлэлэппиттэрэ. Үөрэхпэр оннук уһулуччу үчүгэйэ суох, оруобуна орулуур ортоннон үөрэммитим. Ону, тоҕо өрүү үөрэх секторыгар талалларын, бэл оччолорго даҕаны дьиибэргии саныыр этим.

Биирдэ 9-с кылааска үөрэнэ сылдьан, нуучча тылыгар изложениеяҕа икки сыананы ыллым. Ити оскуолаҕа үөрэнэрим былаһын тухары, бастакы уонна бүтэһик икки сыанам этэ. Ол сыананы ылаат, комсомол комитетын мунньаҕар, үөрэх секторыттан аккаастанааччы буоллум. “Хайдах үөрэҕэр иккини ылар киһи, үөрэх сектора буолуохтаахпыный,” — диэтим. Ону истэ даҕаны барбатылар. “Уөрэх сектора буоларыҥ быһыытынан, икки сыанаҕын түргэнник көннөрүөҥ буоллаҕа дии,” — диэн буолла. Кырдьык, ол сыанабын бэрт түргэнник көннөрөн, ортоннон үөрэнэр үөрэнээччилэр ахсааннарыгар төттөрү киирбитим. 

Саас оскуола оҕолоро саһаан кэрдэ барарбыт туспа бырааһынньык буолара. Ол барыах иннинэ, дьиэбэр мас хайытан эрчиллэр этим. Онон эрчиллиилээх киһи буоларым быһыытынан, мас хайытыытыгар атын уолаттартан хаалсыбат буоларым. Үлэлиирбит быыһыгар сынньалаҥҥа, хамаанданан арахсан, хаарынан сэриилэһэ оонньуурбут.  Саһааҥҥа өйүө гынан илдьэ барбыт саахардаах килиэппин наһаа да минньигэс буолара. Билигин саһаан кэмнэрин санаан аастахпына, ол килиэп амтана айахпар биллэн аһаарга дылы буолар.

Эмиэ саас, хотон үрдүн хаарын түһэрии бэйэтэ туспа кэрэ кэм. Биһиги өрүү “Чачаҥда” диэн учаастакка баар ферма хотоннорун хаарын түһэрэрбит. Ити үлэлэри, халлаан сылыйан, күн уһаан, күн уота киһи хараҕын саатырдар ылааҥы буолбут кэрэ кэмигэр үлэлиирбит. Уонна хайа, биһиги бэйэбит олохпут умнуллубат кэрэ сааһа буоллаҕа эбээт.

Биир сыл, 9-с кылааска үөрэнэ сылдьан, “Чачаҥда” учаастагар хотоннорбут хаарын күрдьэн бүтэрэн баран, аны ферма үлэһиттэрэ оттор мастарын хайыта туран, сүгэннэн алҕас атахпын охсуннум. Атахпар туох эрэ ньир гынарга дылы гынна даа, киирсэбэй саппыкым таһынан хаан сүүрэн барда. Атаҕым олох ыалдьыбат, арай хаан эрэ сүүрэр. Уолаттар, кыргыттар һуу-һаа буолан, Захарова Таня платогын биэрэн бэрэбээскилээн, хаан барарын тохтоттулар. Федоров Проня (Боппой) мопедыгар олордон, дэриэбинэҕэ начаас көтүтэн аҕалла. Быһа балыыһаҕа бардыбыт. Киэһэ хойут буолан, биэлсэр суох этэ. Хата ону, балыыһа остуораһа Маарыйа бэйэтэ эмтээн-томтоон, бэрэбээскилээн кэбиспитэ. Маарыйа барахсан, балыыһаҕа өр сылларга үлэлээн, бэйэтэ биэлсэр курдук этэ. Дьиэбэр кэлбитим, араадьыйаҕа ырыаһыт Наталья Трапезникова толоруутугар  “һат-һат айаннаа мин атым…” диэн ырыаны биэрэ тураллар эбит. Ийэм киэһээҥҥи күөһүн буһараары оһох отто сылдьара. Ийэбин долгутумаары атахпын бааһырдыбыппын эппэтим. Биллэримээри доҕолоҥнообокко, көбүс көнөтүк хаама сатыыбын. Атаҕым бааһа халымыр буолан, хата аҕыйах хонугунан оспута.        

9-ска уонна 10-ска үөрэнэр сылларбытыгар, биһигини кытта 2 Күүлэт уонна Тылгыны оҕолоро кэлэн үөрэммиттэрэ. Аҕыйах бэйэбит биирдэ элбии түспүппүт. Бастаан өссө “А” уонна “Б” кылаастарга арааран үөрэтэ сылдьыбыттара. Онтон сорох оҕолорбут Үгүлээт нэһилиэгин оскуолатыгар баран үөрэнэр буоланнар, биир кылаас буолан быр-бааччы үөрэммиппит.

Кэлбит оҕолортон ордук чорбойон Анастасия Васильева үчүгэйдик үөрэммитэ. Математикаҕа Владимир Никифоров, Николай Лукин чахчы кыахтаахтара. Историяҕа, нуучча тылыгар, литературатыгар Гаврил Петров, Иннокентий Семенов үчүгэй этилэр, атын даҕаны оҕолор бары үчүгэйдик үөрэммиттэрэ.

9-с кылааһы бүтэрэрбитигэр оскуола завхоһун Алексей Петрович Самсонов салалтатынан, оскуола туалетыгар анаан дьаама хаспыппыт. Онно Алексей Петрович: “Буор үлэтэ ыарахан үлэ, онон ыксаабакка, сэниэҕитин эспэт гына үлэлиэхтээххит”, — диэн сүбэлии – амалыы сылдьыбыта. Ол кэнниттэн, Алексей Петрович салалтатынан интернаты тула саҥа күрүө туппуппут. Алексей Петрович олус да элбэх, киһини кэрэхсэтэр кэпсээннээҕэ. Кэпсээнньит быһыытынан тыла — ууһа урана, кэпсиир түгэннэрэ интириэһинэйдэрэ бэрт буолан, кини кэпсээннэрэ харахпытыгар киинэ курдук элэҥнээн, эттэнэн – сииннэнэн, өҥнөнөн – дьүһүннэнэн көстөн кэлэллэрэ. Аҕам Прокопий Алексеевич баттаҕын Алексей Петровичка кырыттарара. Онтон биирдэ, аҕам баттах кырыттарарыгар илдьэ баран, Алексей Петрович дьиэтигэр сылдьан турардаахпын. Элбэх да элбэх оҕо баарын өйдөөн хаалбыппын. Аҕам баттаҕын олус үчүгэйдик кырыйара. Ол аата Алексей Петрович кыраҕы харахтаах, илиитигэр талба таланнаах, уруһуйдьут дьоҕурдаах буолуон сөп эбит.

Кыра кылаастарга үөрэнэр кэммитигэр, оскуолаҕа музей тэрийбиттэрэ, онно мин эбэм Балбаара үрүҥ көмүс тарааҕын, убайым Вадим хомуллан хаалар сылабаары, убайым Проня былыргы иистэнэр массыынаны илдьэн биэрбиппит.

Кэлин, историк учуутал Мария Васильевна Седалищева, физзалга сыста турар мастарыскыай дьиэтигэр музей тэрийбитэ. Онно, араас былыргы манньыаттар, харчылар, мал-сал, иһит-хомуос, көтөрдөр уонна кыыллар чуучулалара баар этилэр. Бэл, балыктан хаппыт дьуукала оҥоһуллубута баара. Ол дьуукаланы сиэхпитин наһаа баҕарар этибит. Мария Васильевна ол музейга экспонат көрдөөн, биһигини, оскуола оҕолорун кытта, алаастары кэрийбиппит. Син, ону-маны буллубут быһыылаах этэ. Ити кэмҥэ, Мария Васильевна кыраайы үөрэтээччилэр куруһуоктарын салайан үлэлэппитэ. Итини таһынан биһиэхэ, ахсыс кылааска нуучча тылын уонна литературатын үөрэтэ сылдьыбыта. Биирдэ Михаил Лермонтов “Биһиги кэммит дьоруойа” диэн арамаанынан сочинение суруйтарбыта. Онно мин арамаан сүрүн дьоруойун, эдэр эписиэр Григорий Печорины биһирэмнээх (положительнай) даҕаны, биһирэмэ суох (отрицательнай) даҕаны дьоруой буолбатах диэн суруйан “5” сыананы ылан турабын. Кини күһүн-саас куска сылдьарын сөбүлүүрэ. Ыаллыы олорор буоламмыт, дьонум сорудаҕынан, сороҕор кинилиин “Баҕадьа” түөлбэлэригэр куска киирсэрим. Киниттэн чугас сэһээккэ туттан олорорум, сэһээккэтин оҥорсорум, мончуугун үтэн биэрэрим, кус өлөрдөҕүнэ тыынан киирэн ыларым.

Биир бириэмэҕэ, Борис Елбанович Ертаев диэн учуутал оскуолабытыгар директорынан үлэлээбитэ. Омугунан бурят. Эмиэ дьонум сорудаҕынан сайын, кинини дэриэбинэттэн чугас сытар “Дьукайа” диэн сиргэ, сирдээн илдьэн хаптаҕастыыр этибит. Онно хаптаҕас элбэҕин сөҕөн:“Оо, навалье!”- дии-дии үөрэрин өйдүүбүн.

Физик учуутал Михаил Афанасьевич Алексеев киномеханиктар куруһуоктарын үлэлэппитэ. Ол куруһуокка сылдьан, “Украина” кинопроектарынан киинэ көрдөрөргө үөрэнэрбит. Кэлин, улахан кылаастарга үөрэнэ сылдьан, кэргэннии киномеханиктар Фатима Наумовна Иванова, Антон Федорович Яковлев тэрийбит киномеханиктарын куруһуогар дьарыктаммытым. Улахан киноаппаратынан оҕолор сеанстарыгар киинэ көрдөрөр этибит. Ол саҕана киномеханик идэтин сөбүлээн, бэл, киномеханик буолуохпун баҕаран кэлбит кэмнэрим бааллара.

Улахан кылаастарга тахсыбыппыт кэннэ кылааспытын Николай Михайлович Николаев салайбыта. Кини биһиэхэ бэһис кылаастан английскай тылы үөрэппитэ. Учуутал даҕаны, киһи даҕаны быһыытынан сүрдээх көнө майгылаах, үөрэнээччилэргэ олус үчүгэй сыһыаннаах, өрүү көмөлөһө, сүбэлии-амалыы сылдьар учуутал быһыытынан өйдүүбүт, сыаналыыбыт. Аны санаатахха, Николай Михайлович английскай тылга биһигини чахчы үчүгэйдик үөрэппит, чиҥ билиини биэрбит эбит. Онноҕор билигин даҕаны, омук сиригэр сырыттахпытына, аҥаардас кини үөрэппитинэн английскайдыы туох диэбиттэрин өйдүүбүт, кэл-бар диэн кэпсэтэбит.

Учууталларбыт олук, акылаат уурбуттарыгар олоҕуран, билигин биһиги үлэлии-хамсыы сырыттахпыт. Киһи киһиэхэ үтүөнү оҥорбута, хаһан даҕаны умнуллубат, сүппэт-оспот. 

Быйыл биһиги оскуоланы бүтэрбиппит оруобуна 50 сылын туолар.

Бүтэһик чуораан иннинээҕи, бүтэһик уруокпутун олус үчүгэйдик өйдүүбүн. Кылааспыт түннүгүнэн сып – сырдык күн уота, биһиги оскуоланы бүтэрэр үөрүүбүтүн үллэстэрдии, кылаас иһин сылааһынан угуттаан киирэрэ.

Математика уруога буолбута. Уруогу оскуолабыт дириэктэрэ Александр Перминов ыыппыта. Омугунан нуучча. Кини биһиги бүппүппүт кэннэ, дойдутугар соҕуруу барбыта. Биһиги нэһилиэккэ биир сыл оскуолабытыгар дириэктэрдээн, математика учууталын быһыытынан үлэлээн ааспыта. Учуутал быһыытынан наһаа өйдөнүмтүө гына быһаарара, суоттуура. Билигин даҕаны, дириэктэрбит бүтэһик уруокпутун быһаара, дуоскаҕа суоттаан элэҥнэтэ турара харахпар чуп-чуолкайдык көстөн кэлэр. Ол бүтэһик уруокпут, хайдах эрэ оскуоланы бүтэрэрбититтэн үөрэ сылдьар буолан, наһаа өрө көтөҕүллүүлээхтик, түргэн баҕайытык ааспыта.

Дууһабытын эмиэ даҕаны үтүмэн үөрүү, эмиэ даҕаны улахан долгуйуу ыга кууһара. Оскуоланы бүтэрэр аһылыкпытын интернат остолобуойугар тэрийбиттэрэ. Учууталларбыт барахсаттар, биһигини алҕааннар тыл бөҕө эппиттэрэ. “Күүлэт” совхоз бэрэстэбиитэлэ барыбытыгар совхозка үлэлии барар путевканы кытта 60-нуу солкуобайы туттарбыта. Биһиги кылаас оройуон үрдүнэн ыҥырыы таһаараммыт, совхозпутугар үлэлии хаалар буолбуппут.

Аһылык кэнниттэн үҥкүү буолбута. Мин, улахан үҥкүүһүтэ суох киһи, кыбыстан уолаттары кытта, уолаттар хосторугар киирэн олорон, буолары – буолбаты кэпсэппитэ буолбуппут. Ол олорон хантан билиэҥий, бииргэ үөрэммит оҕолорбут сорохторун кытта аны хаһан даҕаны көрсүөхпүт суоҕун…

Аһылык кэнниттэн дьиэбэр барарбар, хайы – үйэ күн тахсан, саҥа күн үүнэн эрэрэ. Онно мин, халыҥ мутукча быыһынан тыгар күн сардаҥатын саҥата суох одуулаан туран: “Мин билбэт саҥа олоҕум, сырдык саҥа күнэ тахсан эрэр”, — диэн санаан ылбытым.

Сүрэхпин эмиэ да улахан долгуйуу, эмиэ да саҥа, мин билбэт олоҕум суолугар үктэнииттэн куттаныы ыга туппута. Олоҕум суолун таба тайаныам дуо, бу олоххо бэйэбин булуом дуо диэн ыйытыылар дууһабын кууспуттара.

Учууталларбыт барахсаттар чиҥ, бигэ даҕаны билиини биэрбиттэр эбит. Ону билигин кэлэн үчүгэйдик өйдүүбүт, улаханнык махтана саныыбыт!

Учуутал бастаан үөрэтэр оҕолоругар сыана туруорар, онтон кэлин үөрэппит оҕолоро киниэхэ сыана быһаллар.

Мин билигин, оҕонньор буолара чугаһаабыт оҕо, учууталларбар өрүүтүн ис сүрэхтэн дириҥник махтанан, сүһүөхтээх бэйэм сүгүрүйэн ылабын!   

Тускул: Кулун тутар ый сымнаҕас, хаара кэмчи буолуоҕа