Сахаларга «Тыл барда, бас барда» — диэн өбүгэлэрбит бэртээхэйдик этэн хаалларбыт тыллара баар. Ол кинилэр итэҕэлгэ иитиллибит буоланнар албынныыр, түөкүннүүр диэни билбэттэриттэн, бэйэтэ тылланан туран дьону эрэннэрбит киһи биэрбит тылын хайаан да, өллүн да төрөөтүн, булгуччу толоруохтаах диэн өйдөбүллээх тыл буолар. Ол өйдөбүлгэ олоҕуран, мин ааспыт ыстатыйабар ахтан аһарбыт уолаттарым, балаҕаннаах Барчахов Михаил уонна тимир ууһа Никифоров Альберт, биир үтүө күн миэхэ кэлэннэр «Били сэргэбит туһунан Баайаҕаҕа олорор сир түннүгэ, бөлүһүөк убайбытыгар Мандар Ууска тиийэн кэпсэтэн кэлэбит дуо?» диэн көрдөспүттэрин быһа гыммаккабын, тохсунньу ый томороон, олунньу ый орулуур тымныыларын икки ардыгар айылҕабыт барахсан хайдах эрэ баран кэлэргэ көҥүл биэрбит курдук эмискэ сылыйан ылбытын туһанан Таатта улууһун Баайаҕатыгар тиийэ сырыттыбыт.
Санатар буоллахха ааспыт, итэҕэлгэ анаммыт тэрээһиҥҥэ бу уолаттар администрация иннигэр турар хаптаһынынан бүрүллүбүт тимир үөстээх сэргэ дьоҥҥо уонна улуус сайдыытыгар мөкү өттүнэн дьайа турар диэн санааҕа тирэҕирэн, Хаҥалас улууһун салалтата көҥүллүүр уонна тиэхиньикэ өттүнэн көмөлөһөр буоллаҕына, ол сэргэ оннугар, тустаах дьону кытары бэйэбит кэпсэтэн, сэргэ маһын булан, биир ньыгыл тиит мастан дьэрэкээн сэргэни буор босхо туруоран биэрэбит диэн тыл бырахпыттара. Ол биэрбит тылларын уолаттар толоруохха эрэ диэн буолбакка, иһин-таһын тустаах дьону кытары кэпсэтэн, сүбэлэтэн, иһиллэнэн баран оҥорор баҕалаахтара хайҕабыллааҕын ааһан олус кэрэхсэбиллээх уонна эдэр дьон диэтэххэ хайа да саастаах дьоннордооҕор итэҕэлгэ ордук чугастарын көрдөрөр.
Убайбыт Мандар Уус кэлэрбитин эрдэттэн билэр буолан ыалдьыттарын киирэр ааҥҥа кэргэнинээн Федора Борисовналыын иккиэн көрүстүлэр уонна тута саха сиэринэн маанылаах остуолларыгар олордон, ас эгэлгэтинэн күндүлээбитинэн бардылар.
Кэпсэтии саҕаланыытын аан тылыгар мин ааспыт ыйга Хаҥалас улууһун аҕа баһылыга Олег Иринеев нэһилиэк баһылыктарын Арчы дьиэтигэр ыҥыран итэҕэл туһунан кэпсэтии тэрийбитин кэпсээтим. Мандар Уус истибэтэҕин истэн, хараҕа тута уоттана түстэ уонна баһылыкпыт хамсаныытын хайҕаан тойон тарбаҕын өрө тутан «буо» диэн саҥа аллайан үөрбүтүн биллэрдэ, итэҕэли сөргүтэр үлэбитигэр ситиһиини баҕарда.
Ол кэннэ уолаттар мунаахсыйар ыйытыктарын биэрдилэр. Ол хаптаһын сэргэни биир ньыгыл тииттэн оҥоһуллубут сэргэҕэ уларытабыт диэн тылласпыттара төһө сөптөөҕүй дуу, сыыһалааҕый дуу диэн буолла. Ону убайбыт саамай сөптөөҕүнэн аахта, тоҕо диэтэххэ хайа баҕар сэргэ биир ньыгыл мастан оҥоһуллуохтаах уонна олус уһун буолбакка сэргэ суонугар сөп түбэһиннэрэр гына намыһах соҕус буоллаҕына ордук диэн сүбэлээтэ. Салҕыы Борис Федорович оҥоһуллуохтаах сэргэбит ойуутун төбөтүгэр аттар баалларын көрөн, бу аттаргыт ахсааннара хаһый диэн токколосто. Ону үс ат диэн хоруйу истэн баран бу курдук кэпсээннээх буолла.
— Дьэ ити ахсаан өттө дьоҥҥо куруук мөккүөрү таһаарааччы, онон эһиги мунаахсыйаргыт сөрү сөп. Онтон мин, бэйэм кэммэр Саха сирин киин улуустарын барыларын кэрийбит аххан киһибин. Онно үс ат төбөлөөх сэргэлэри эмиэ булан көрөр этим. Ол сэргэлэрим, дьиктитэ диэн кинилэр 17-ис үйэ бүтүүтүнээҕи, ол эбэтэр 18 үйэ саҕаланыылааҕы кэмҥэ оҥоһуллубут сэргэлэр буолаллара. Онтон түөрт ат төбөлөөх сэргэлэр бары кэриэтэ 19 үйэ саҥатыттан оҥоһуллубут курдуктар этилэр. Ол аата былыргы сэргэлэргэ түөрт ат төбөлөөх сэргэ суоҕун кэриэтэ эбит. Тоҕо? Тоҕо диэтэргит, ол саҕана биһиги төрүт саха итэҕэлбитин кэлии дьон итэҕэллэрэ Христос баһыйан, кириэстиҥи моһуоннаах түөрт ат төбөлөөх сэргэлэр оҥоһуллан барбыт буолуохтарын сөп,- диэн тойонноон таһаарда Мандар Уус.
Онно мин сөбүлэһэбин уонна мантан сиэттэрэн сахалар «дьон-сэргэ» диэн тылы мээнэҕэ туттубаттар эбит диэн түмүккэ кэллим. Ол аата дьон олоҕо, сэргэ хайдах оҥоһуллубутуттан эмиэ тутулуктаах буолуон сөптөөҕөр сытар курдук эбит. Ол иһин былыргы өбүгэлэрбит үөрэхтэрэ этэринэн, сэргэни сыыһа туруордахха, ол эбэтэр киниэхэ куһаҕаннык сыһыаннастахха ол сэттээх уонна сэмэлээх буолуон сөп диэн.
Онон, биһиги кырдьаҕас кэпсээниттэн «сэргэҕит оройугар, өбүгэлэргит итэҕэллэригэр олоҕуран үс ат төбөлөөтөххүтүнэ арааһа сыыстарбаккыт буолуо» диэх курдук хоруйу ылан, бары өрө көтөҕүллэн, тутатына бэйэ-бэйэбитин көрсөн мүчүк гынан ыллыбыт.
Салҕыы сэргэни алтанынан үс курдаан, онно биэс харахтаах харысхал бэлиэтин таптайан оҥорор санаа баарын эппиппитигэр Мандар Уус буоларын курдук биир «сөп» диэн тылынан муҥурдаммакка бу курдук кэпсээтэ.
— Бу биэс харахтаах харысхал ойуута Россия да, ыраах сытар омук да сирдэригэр барыларыгар тарҕаммыт ойуу буолар. Ол курдук мин Москваҕа да, ханна да тиийдэрбин ол ойууну көрдөөн көрө сатыырым уонна бу ойууну хайаан да буларым. Холобура, хайалаах Кавказка бу ойуу тобус толору, нуучча сириттэн саҕалаан Украинаҕа тиийэ, барыларыгар биэс харахтаах ойуу хайаан да баар буолар эбит. Ону тустаах дьоҥҥо бу ойуу биһиги, сахалар оҥорбут ойуубут диэн этэн көрөрбүн олох, саараама ылымматтар этэ. Ону биир сырыыбар, хаһан эрэ былыргы өтөхтөн биэс харахтаах ойуунан киэргэтиллибит хамыйаҕы булан ылбыппын чымадааммар кичэллээхтик уктан илдьэн ол дьоҥҥо көрдөрбүппэр дьонум соһуйуу бөҕөтүн соһуйан тураллар. Эһиги эмиэ өйдөөн көрөөрүҥ эрэ, таҥара дьиэлэрин кириэстэрин төрдүгэр хайаан да биэс харахтаах кириэс ойуута оҥоһуллубут буолааччы, – диэн эмиэ биир дьиктини убайбыт ахтан аһарда.
Кэпсэтиибит түмүгэр, убайбыт Мандар Уус, билигин да сэргэҕин, тыла-өһө ылыннарыылааҕын, дириҥ өйдөбүллээҕин бэлиэтээн, киниэхэ үчүгэйи баҕаран туран бэлэх илдьибиппитин туттардыбыт уонна Хаҥаласка кэлэ сырыт диэн ыҥырыыбытыгар сөбүлэҥ эрэ буолбакка дьэрэкээн ойуулардаах кинигэ-бэлэх бөҕөтүн тутан түргэн үлүгэрдик хомунан дьиэбит диэкки туруннубут.
Саха дьоно олоххо туох эмит итэҕэс-быһаҕас баар да буоллаҕына, ону туохха эмит холоон, сыһыары тутан хайаан да туох эрэ үчүгэй өрүтүн була сатыыр дьикти ураты майгылаахпыт. Ол курдук, бу сырыыбыт тоҕо эрэ олус түргэнэ бэрдиттэн хайдах эрэ уоту ылан кэлии курдук буолбутун, биһиги ону, төрүт өбүгэлэрбит Аар Айыы итэҕэлин сөргүтүүтүгэр түбүгүрэ сылдьар дьоҥҥо кырдьыга да көстүбэт уоту ылан кэлии буолбутун курдук санаммыппыт биһиэхэ эрэл кыымын сахта.
Өссө биир дьиктитэ диэн баар, бу сырыыга тоҕо эрэ Улуу Айыы Ойууна В.А. Кондаков «Аар Айыы итэҕэлэ» кинигэтигэр ааттаан-суоллаан туран ыйбыт улууһун дьоно: Үөһээ Бүлүүттэн төрүттээх Михаил Барчахов, Ньурба ыччата Альберт Никифоров, Хаҥалас улууһун төрүт олохтооҕо, бу ыстатыйа автора, кини кэргэнэ Людмила Валерьяновна уонна айылҕалааҕа биллэн, дьоҕура киэҥник тарҕанан эрэр Наталья Куприянова буолан Баайаҕа курдук тэйиччи сиргэ тиийэ сылдьыбыппыт эмиэ мээнэҕэ буолбатар ханнык диэн итэҕэл сөргүтүүтүгэр анаммыт иккис суруйуубун түмүктүүбүн уонна түгэни туһанан, куораппыт киинигэр аныгылыы, дьоҕус да буоллар сахалыы тыыннаах ураһа тутулла сылдьарыгар тохтоон, кэлин сыыһа-халты таҕыстаҕына хос көтүрэ оонньуу сылдьыбат гына, ураһа аанын күн тахсар сирин диэкки туһаайан илин өттүгэр оҥоһуллара буоллар ордук буолуох этэ диэн сүбэбин тиэрдэбин.