Сунтаар биир бөдөҥ промышленнай тэрилтэтэ уонна кини кэскилээх салайааччыта
Таас чох, цеолит – Кэмпэндээйи сирин баайа дьон туһатыгар
Саамай элбэх хайысхаларга туһалаах ханнык сиртэн хостонор баайы билэҕитий? Биллэн турар, үгүстэр алмаас-көмүс, ньиэп-гаас диэхтэрин сөбө буолуо да, оннук буолбатах.
Дьэ мин аҕыйах хонуктааҕыта оннук минералы хантан хостуулларын илэ харахпынан көрөн, илиибинэн тутан-хабан көрдүм, ити көрдөххө олус судургу таастан тугу оҥороллорун, хайдах туһаналларын биллим-көрдүм.
Итини кэпсиэм иннинэ, төрөөбүт Сунтаарым улууһугар кэнники 30 сылтан ордук тигинэччи үлэлии турар тэрилтэни кытта билиһиннэриэм.
Бүттүүн Саха сиригэр манна эрэ баар дьикти таас үөскүүр сирин ааспыт үйэ 80-с сылларыгар СР үтүөлээх геолога Ким Егорович Колодезников Кэмпэндээйиттэн олус ырааҕа суох Хоҥуруу диэн хайаҕа булан арыйбыта. Бу XXI үйэ минералынан ааттаммыт тааһы хостуурга анаммыт тэрилтэни оччотооҕуга Сунтаар оройуонун сэбиэтин салайан олорор Владимир Михайлович Членов сүбэтинэн технократ, рационализатор-механизатор Михаил Афанасьевич Акимов тэрийбитэ уонна өр кэмҥэ салайбыта. Кини кэнниттэн эстафетаны дьоҕурдаах салайааччы Евгений Ильич Иванов туппута. Кэнники 20-чэ сыл устата “Сунтарцеолиты” олохтоох ыччат, Сунтаарга төрөөбүт-үөскээбит Петр Михайлович Попов салайар.
Цеолит үс сүрүн хаачыстыбалаах дииллэр. Бастакытынан, кини убаҕаһы 70%-гар тиийэ оборор, иҥэринэр кыахтаах, онон сорбент быһыытынан киэҥник туһаныллар. Иккиһинэн, бу таас ионнары атастаһар дьоҕурдаах. Биллэрин курдук, ханнык баҕарар тыыннаах эттиккэ кутталы үөскэтэр – бэлиэлээх ионнар буолаллар. Онтон цеоликка +ионнарынан ”иитиллибит” 80-тан тахса микро- уонна макроэлеменнардаах, онон ити буортулаах ионнар цеолит иһигэр “хаайтаран” хаалаллар. В-Үсүһүнэн, цеолит атын минераллартан уратыта диэн, кини уһулуччу көпсөркөй тутуллаах, онон билиҥҥи кэмҥэ ураты суолталаах ууну, гааһы, ньиэби ыраастыырга киэҥник туттуллар.
Ити үс ураты хаачыстыбата. Онтон норуот хаһаайыстыбатыгар туттуллар хайысхаларын киһи ааҕан сиппэт.
Дьэ бу маннык сонун сир баайа Сунтаарга 1989 сылтан хостонон барбыта. Бастаан олус кыра кээмэйдээх бородууксуйа оҥоһуллара. Олортон бүгүн Сунтаарга оҥоһуллар: тыа хаһаайыстыбатыгар уоҕурдуу, сүөһүгэ уонна дьиэ көтөрүгэр эбии аһылык, оҕуруот аһын уонна фрукталары харайыыга, куоска, атын дьиэ кыылын тахсан киирэр сиригэр, атах таҥаһын куурдарга уонна куһаҕан сытын суох оҥорорго туһаныллар.
Биһиги кэммитигэр биир тыын боппуруос – экология, айылҕа харыстабыла. Сир баайын хостуур, ону туһаҕа таһаарар тэрилтэлэри барыларын билигин саба быраҕан, айылҕаҕа хоромньуну оҥороллорунан ааҕарбыт баар суол. Онтон “Сунтаарцеолит” ити үлэтигэр биир хайҕанар өрүтэ – кинилэр хостуур үлэлэригэр аҕыйах ороскуоттаах, таһаарыылаах дэлби тэптэриини туттубаттар. Туох баар үлэлэрин барытын кинилэр модун күүстээх аныгы бульдозердарынан толороллор, онон айылҕаҕа буортулаах дьайыыны оҥороллорун муҥутуурдук аҕыйаталларын бэлиэтиэххэ сөп.
Билигин хайа промышленноһыгар Кэмпэндээйи цеолитын балайда улахан кээмэйдээҕи АЛРОСА хампаанньа сир аннынааҕы рудниктары тутарыгар закладочнай бетон оҥороругар цемени солбудаһык быһыытынан туһанар.
Өссө биир олус улахан суолталаах үлэлэрэ – таас тутуу. Кэнники сылларга тэрилтэ салайааччыта Петр Попов көҕүлээһининэн өр сылларга иитийэхтии сылдьыбыт санааларын олоххо киллэрэн саҕалаатылар. Ол курдук, аныгы кэм ирдэбилинэн, улууска таас тутуу элбээтэ. Сунтаар промышленнай кииннэртэн ыраах буолан, тутуу матырыйаалын Дьокуускайтан эбэтэр олох да өрөспүүбүлүкэ тас өттүттэн тиэйэн аҕаларга онтубут көмүскэ тэҥнээх сыаналанан кэлэр. Ол иһин Петр Михайлович тутуу ороскуотун чэпчэтэргэ бэйэлэрэ хостуур матырыйаалларын туһанар суолу көрдөөбүтэ. Элбэх литератураны үөрэтэн, араас тутууга сыһыаннаах научнай институттары кытта үлэлэһэн, былырыыҥҥаттан саҕалаан, Сунтаартан өрүс уҥуор турар Уустуйа бөһүөлэгэр собуот тутан, билигин тутууга анаан пеноцеолит уонна ол оннук күүгэннирбит цеолиттан тутуу блоктарын оҥоруунан дьарыктанан барбыттара. Бу Саха сирин үрдүгэр бастакы уонна улахан кэскиллээх саҕалааһын.
Тюмень куораттан цеолиттан гранула оҥорон таһаарар собуоту атыылаһан аҕалан, таҥан, билигин бэлиэр бэйэлэрин матырыйаалларыттан төһө наада буоларынан пеноцеолит оҥороллор. Онтон кутан таһаарар пеноблоктара ыйааһынынан оннук кээмэйдээх цемент-бетон блоктан үс төгүл чэпчэки, сылааһы тутара быдан үрдүк, тиэйэргэ-таһарга, дьиэ тутуутугар туттарга үгүс үбү-матырыйаалы, үлэһит күүһүн, тиэхиникэ ороскуотун кэмчилиир – онон бары өттүнэн төгүрүччү лаппа барыыстаах. Аны туран экология өттүнэн табыгастаах – уокка умайбат буолан, баһаартан харысхаллаах, ыраас айылҕа матырыйаалыттан оҥоһуллар, ханнык да химия буккааһа суох. Дьиэни тутууга биир уратыта – кини бөҕө тутуллаах буолан, дьиэ сааллыбат, истиэнэ хамсаабат – онон бу цеоблогунан тутуллубут дьиэ атыттарга тэҥнээтэххэ уһун үйэлээх буолуон сөп. Бу сонун оҥоһуктарынан цеолиттар Уустуйа бөһүөлэгэр үс этээстээх олорор дьиэни тута сылдьаллар. Сунтаарга хаарбах дьиэттэн көһөрүү барылынан тутуллар үс үстүү-түөртүү этээстээх дьиэлэри, ону таһынан улууска ыытыллар атын тутуулары бэйэлэрин күүгэн блоктарынан эмиэ хааччыйаллар. Инньэ гынан, Сунтаарга эрэ буолбакка, ыаллыы Бүлүү өрүс эҥэригэр бүтүннүүүтүгэр аныгы тутуулар үрдүк тэтимнээхтик баралларыгар Петр Попов тэрилтэтэ олук уурар.
Цеолиты бэйэлэрэ төһө баҕарар хостуур кыахтаахтар. Хоҥуруу диэн хостуур сирдэригэр өссө сэбиэскэй кэмҥэ чуолкайдаммыт цеолит саппааһа 11 мөлүйүөн туоннаҕа тэҥнэһэр, 30-тан тахса сыл устата онтон баара-суоҕа 400-чэ тыһыынча туонна туһаҕа таһаарылынна. ол эбэтэр билиҥҥи кээмэйинэн хостоотоххо, өссө да 200 сылга тиийэр кыахтаах баай харалла сытар. Өссө эбии чинчийиилэри ыыттахха, ити этиллибити хас да төгүл куоһарар буолуон сөп.
“Сунтарцеолит” бу отуттан тахса сыл устата үгүс хайысхалаах үлэни толорор кыахтаах, онно эппиэттиир тиэхиньикэлээх, үрдүк таһымнаах үлэһиттэрдээх, күннэтэ сайда турар тэрилтэ буолла. Ол курдук, иккис улахан хайысхалара – өр кэмҥэ үлэлээн кэлбит таас чох хостооһуна. Кэмпэндээйи чоҕо урут, сэбиэскэй кэмҥэ кэскилэ суох оттугунан аатырара. Буурай чох итиини биэрэр кыаҕа намыһах, элбэх шлактаах диэн сириллэн, 90-с сыллар ортолоругар дылы өрөспүүбүлүкэ дьаһалынан улуус салалтата тыһыынчанан биэрэстэ ыраах Дьабарыкы Хайаттан үрдүк хаачыстыбалаах диэн ааттанар чоҕу ылларара. Онон Кэмпэндээйи чоҕун бэйэбит олох туһаммат этибит. Ыаллыы улууспут ньурбалар эмиэ бэйэлэрин Кировскайдааҕы разрезтарын таас чоҕун туһаныылара олох аллараа түспүтэ. Онтон билигин улууска үксүгэр аныгы хочуолунайдар тураллар, кинилэр Кэмпэндээйи буурай чоҕунан уруккутааҕар быдан элбэх итиини бирэллэр. Онон “Сунтарцеолит” билиҥҥи чоҕу хостуур кээмээйэ 3 төгүл улаатан, билигин бүтүн Сунтаар улууһа, ону таһынан ыаллыы сытар Ленскэй уонна Өлүөхүмэ нэһилиэктэрэ кыһыны этэҥҥэ туоруулларын мэктиэлиир.
Маны таһынан, цеолиттар бэйэлэрин таас чохторун уонна цеолиттарын сакаасчыттарга тиэрдэн биэрэллэрин таһынан, өрөспүүбүлүкэ иһигэр таһаҕас таһыытын бэйэлэрин улахан кыамталаах массыыналарынан хааччыйаллар. Онон тэрилтэ улахан уйуктаах массыыналарын, хайа үлэтигэр туһаныллар улахан кыамталаах тыраахтардарын, экскаватордарын, бульдозердарын, погрузчиктарын, суол оҥорор-ыраастыыр тиэхиньикэлэрин ахсаана элбии турар. Бу барыта биир тэрилтэ кыаҕыгар-холугар улахан сүгэһэр, үбүгэр-аһыгар охсуулаах курдук да буоллар, итинник араас хайысхалаах үтүмэн үлэ билигин күүстээх, эрэллээх тиэхиньикэтэ суох кыаллыбата биллэр суол.
Биһиги дойдубутугар ураты суолталаах хайысха – суол оҥоһуута. Улууска идэтийбит “Айан-суол” уонна “Сунтааравтодор” тэрилтэлэри тэҥэ, цеолиттар эмиэ суол оҥоруутунан, өрөмүөнүнэн дьарыктаналлар. Тендердэргэ кыттан, бүтүн суол учаастактарын ылан, онно үгүс үлэни ыыталлар. Ол курдук, бэйэлэрин үлэлэрин кытта быһаччы сибээстээх Уустуйа – Кэмпэндээйи суолун кинилэр моой ылан, сыл устата төгүрүччү көрөллөр-харайаллар. Өр сылларга оһорбо сыппыт, суола-ииһэ суоҕунан аатырбыт урукку Толстой учаастагын – Туойдаах бөһүөлэгин суолун оҥорон, билигин төгүрүк сыл устата сырыы баар буолбутугар олохтоохтор махталлар муҥура суох. Таас чоҕу Өлүөхүмэ улууһугар тэрилтэ эмиэ бэйэтэ тиэйэр буолан, Кэмпэндээйинэн ыаллыы улууска барар кыһыҥҥы суолу эмиэ “Сунтаарцеолит” көрөр-истэр, ыраастыыр.
Биир улууска соччо киэҥник биллибэт дьарыктара – бу улуус олохтоохторун тиэхиньикэлэрин гаас уматыгынан хааччыйыы. Аналлаах сапыраапка арыйан үлэлэппиттэрэ сүүрбэччэ сыл буолла. Манна убатыллыбыт “пропан-бутан”гаас туттуллар, онон онно анал тэриллэрдээх массыыналаах дьон бу өҥөнү туһанар кыахтаахтар.
Сыл улахан аҥаарын устата биһиги улууспут Бүлүү өрүс уҥуор өттүгэр – Элгээйи диэки нэһилиэктэргэ уонна Бүлүү эҥээр улуустарга, Дьокуускай куоракка айанныырга ыарахаттар бааллар. Сунтаар аннынан бу боппуруоһу быһаарыыга паромнар оруоллара сүҥкэн. Цеолиттар эмиэ бу салааҕа хаалсыбакка, бэйэлэрин паромнарынан дьону, массыыналары таспыттара ыраатта, биир дойдулаахтарын олоҕун чэпчэтэргэ бэйэлэрин кылааттарын киллэрэллэр.
Тыа сиригэр элэктэриичистибэ туруктаах буолуута уһулуччу суолталаах. Бүлүү ГЭС тутуллан үлэҕэ киирбиитин саҕана оҥоһуллубут уот ситимнэрэ эргэрэн, туһаттан тахсыбыттара ыраатта. Балары саҥардыы боппуруоһугар “Сунтарцеолит” эмиэ ылсан, бөһүөлэктэр истэринээҕи уот ситимин саҥа баҕаналарын туруоран, аныгылыы СИП боруобаттарынан тардарга хоннохтоохтук үлэлиир.
Петр Попов үгүс өрүттээх үлэтин өссө биир кэрэхсэбиллээх сонун өрүтэ – бу улуус иһигэр олохтоох дьаһалталары кытта икки өрүттээх сөбүлэһии түһэрсэн, тэрилтэ бэйэтин суотугар, бэйэтин матырыйаалынан нэһилиэккэ наадалаах социальнай тутууну – оскуоланы, уһуйааны, о.д.а. – саҕалыыр, ол кэлин тус аналлаах барылларга киирэн, өрөспүүбүлүкэттэн, улуустан үбүлэнэн, кылгас болдьоххо олоххо киирэр. “Сунтаарцеолит” таас тутуулара үрдүк хаачыстыбалаах буолалларын бары бэлиэтииллэр. Ол ордук арылхайдык Аллыҥа нэһилиэгин холобуругар көстөр. Урут улуус атын бөһүөлэктэриттэн улаханнык баһылык Николай Васильевич Спиридоновтыын эрдэттэн былааннаммыт үлэ түмүгэр кэнники уонча сыл устатыгар Аллыҥа олох таһыччы уларыйда, биллэ тубуста. Ол курдук, бөһүөлэккэ тупсаҕай көрүҥнээх, толору хааччылылаах таас тутуулары “Сунтарцеолит” тутан киллэрдэ – 120 миэстэлээх оскуола-саад, 50 миэстэлээх оҕо уһуйаана, аныгы фельдшрескэй-акушерскай пуун, хаарбах дьиэлэртэн көһөрүү барылынан тутуллубут 8 квартиралаах 2 этээстээх таас уопсай дьиэ, бөһүөлэк иһинээҕи суоллар оҥоһулуннулар, уот ситимэ тардылынна. Ону таһынан, цеолиттар Уһун Күөл сэлиэнньэтигэр таас оскуола, уонна улуус атын да нэһилиэктэригэр 20-чэ сыл устата элбэҕи туппуттара.
Онон “Сунтаарцеолит” бүгүн улуус олоҕун, норуотун хаһаайыстыбатын хааччыйыы үгүс салааларыгар ылсан ситиһиилээхтик үлэлиир, Олоҥхо дойдутун биир тутаах тэрилтэтэ буолла. Манна кэскиллээх салайааччыны улуус салалтата бары өттүнэн өйөөн, кини көҕүлээһиннэригэр тылынан эрэ буолбакка, дьыаланан көмөлөһөрө буоллар өссө ордук таһаарылаахтык үлэлиэ этэ.
Петр Попов улууһугар бэйэтин уонна тэрилтэтин үлэтинэн эрэ биллэр буолбатах. Кини төрөөбүт Сунтаарыгар улуус мунньаҕар дьокутаатынан талыллан, бэйэтин уокуругар араас өрүттээх үлэни ыытар, быыбардааччыларын кытта кэмиттэн кэмигэр көрсөр, үлэтин отчуоттуур.
Петр бэйэтэ, эппитим курдук, Сунтаар төрүт олохтооҕо, кини улуус киинин икки кырдьаҕас ыалларыттан утум тардар. Истиҥ ийэтэ Калерия Петровна Коротова сааһын тухары Сунтаарга эргиэн-атыы тэрилтэлэригэр буҕаалтырынан үлэлээн кэллэ, айбыт аҕата Михаил Макарович Попов эмиэ олоҕун тухары биир тэрилтэҕэ – кэмбинээккэ үлэлээн кэлбитэ. Ийэтинэн эбэлээх эһэтэ уон оҕолоох ытык ыал – биир дойдулаахтарын доруобуйаларын харыстабылыгар олоҕун анаабыт Маҥан баттах биэлсэр Петр Павлович Коротов уонна алаһа дьиэ амарах хаһаайката Фатина Афанасьевна Кириллина. Аҕатын дьоно – Берлиҥҥэ тиийэ эт атаҕынан хааман тиийбит Аҕа дойду сэриитин килбиэннээх байыаһа Макар Никифорович Попов уонна Сунтаар орто оскуолатыгар өр сылларга үөрэнээччилэр доруобуйаларын туругун араҥаччылаабыт үтүө киһи Анастасия Дмитриевна Саввинова. Бу туруу үлэһит дьону утумнаан, Петр эмиэ үлэлии-үлэлии үөрэҕи бүтэриэҕиттэн “Сунтаарцеоликка” сүрэҕин эрчимин, өйүн күүһүн, дьоҕурун-дьаныарын ууран туран үлэлээн кэллэ. Аҕа табаарыстара, настаабынньыктара М.А.Акимов, Е.И.Иванов баай уопуттарын утумнаан үгүһү оҥорбутун үөһээ аҕынным.
Петр Михайлович аныгы кэм миэркэтинэн улахан дьиэ кэргэн амарах аҕата. Кини оскуолаҕа бииргэ үөрэммит кыыһын Лидия Олеговна Степанованы кэргэн ылбыта, алта оҕоҕо олох дьолун бэлэхтээбиттэрэ. Икки улахан уол Олег уонна Артем үлэһиттэр, онтон Артем ыал буолан, ийэлээх-аҕатын бэлиэр эһээ-эбээ ааттатта. Үһүс уол Миша СВФУ тутуу кафедратыгар устудьуон, кини кэнниттэн икки кыыс Арина уонна Лада оскуолаҕа үөрэнэллэр, мурун бүөтэ уолчаан Айсен уһуйаан иитиллээччитэ. Дьиктитэ диэн, Петр уонна Лидия биир күн, биир ый, биир сыл – 1978 сыллаахха муус устар 12 күнүгэр, сэбиэскэй космонавтика күнүгэр – биир төрүүр дьиэҕэ, кэккэлэһэ остуолларга күн сирин көрбүттэрэ. Билигин иккиэн аймыньылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьаллар.
Петр Попов иллэҥ кэмигэр айылҕалыын алтыһарын, бултка-алка сылдьарын сөбүлүүр.
Петр Михайлович олохтоох түөлбэ ыччатын үлэлээх оҥорорго ураты болҕомтотун уурар, бэйэтин тэрилтэтигэр саҥа үлэ миэстэлэрин тэрийэр. Ону таһынан, түөлбэҕэ үлэлиир тэрилтэ эмтэнэ барааччыларга уонна атын да кыһалҕалаахтарга көмөтө улахан. Улуус спортсменнарын мэлдьи өйүүр.
+7 (999) 174-67-82
