Ойууннааһын туһунан

Олох оҥкулларын, очурдарын, омсолорун уонна ол-бу араас көнө да, тиэрэ да көстүүлэр тустарынан оччугуйдук аҕыйах тылы этиэм

 2. Ойууннааһын туһунан

Ойууннааһын туһунан бу эйгэҕэ баар дьон кэпсиэхтэрин сөп этэ. Ону баара киин телевидениеҕэ тиийэ ойууннааһын туһунан дьахталларбыт кэпсииллэр уонна истэр тухары саха ойууннааһына эбэҥки, юкагир ойууннааһынынааҕар мөлтөҕүн туһунан ахталлар. Ол ханна, хайдах, туох ньымаларынан тэҥнээннэр, итинник этэллэрин туһунан быһааран кэпсээбэттэр. Маннык быһаарыылары атын омуктарга биэрии улахан аньыылаах дьыала.

Сахалар, хотугу норуоттар олохторун-дьаһахтарын наһаа дириҥник билэр юкагир суруйааччыта Семен Курилов «Ханидуо уонна Халерхаа» диэн улахан романыгар Хоту сиргэ былыр кини эһэтэ Куриль тэрийэн ыыппыт ойууттар күрэхтэһиилэрин туһунан кэрэхсэбиллээхтик суруйбута. Бу күрэхтэһиигэ Орто Халыма ортотуттан күн тахсар Ойуһардаах улахан күөлүгэр олохтоох эдэр саха ойууна Дмитрий Павлович Бандеров-Төкөйө ойуун холкутук бастаабытын туһунан кэпсээбитэ. Бу дьиҥнээх буолбут түбэлтэни автор суруйбута. Д.К. Бандеров-Төкөйө дьиҥнээхтик олорон ааспыт киһи. Сырдык, ыраас эйгэлээх, улахан алгысчыт, сиэмэҕэ суох, үчүгэй эмчит ойуун эбит. Кини Ойуһардаах дэриэбинэтин кытыытыгар көмүллэ сытар. Айылҕаттан улахан аптаах-хомуһуннаах – гипнозтаах, бэрт үтүө майгылаах киһи этэ.

1992 сыллаах кыһын биһиги тэрилтэнэн Ойуһардаахха тиийэ сылдьыбыппыт. Е.С. Лаптев диэн бэртээхэй музейдары тэрийбит киһи миэхэ музейдарын көрдөрбүтэ. Сүрдээх сэдэх экспонаттар бааллара. Киэһэ киниэхэ ыалдьыттыы олорон эмискэ: «Мантан чугас соҕус ойуун көмүллэ сытар буолбатах дуо?» – диэн ыйыппытым. Киһим дьиктиргээтэ уонна дьээбэлээх соҕустук: «Дьэ, билэр буоллаххына, хайа туһаайыыга уонна төһө ыраах көмүллэ сытарый? Төһө улахан ойуунуй?» – диэбитэ. Ону тохтуу түһэн баран, кэлэр долгуннарынан быһааран, сөптөөх эппиэти биэрбитим. Егор Семенович дьиктиргээбитэ, сөхпүтэ уонна: «Аатырбыт Төкөйө ойуун көмүллэ сытар», – диэбитэ. Оттон С. Курилов романын хаста да аахпыт киһи, тута өйдүү түспүтүм.

Сарсыныгар икки үлэһитим В. Петров, В. Коротов истэрэ ыалдьан, нэһиилэ кэллилэр. Мин тоҕо ыалдьыбыттарын билээри ыйыталастым. Онуоха кинилэр манныгы кэпсээтилэр: «Киэһэ Төкөйө ойуун уҥуоҕун ыйдаран, биир водка арыгылаах барбыппыт. Тиийэн, водкабыт аҥарын оҕонньор уҥуоҕар куппуппут. Онтон бытыылкабытын бүөлээн, суумкабытыгар уктан баран, түспүт ыалбытыгар кэлбиппит. Кэлэн, суумкабытын аһан көрбүппүт, арай… арыгыбыт суох. Ыалтан улахан банаар уларсан, төннөн, арыгыбытын көрдөөтүбүт, оҕонньор уҥуоҕар тиийэ сырыттыбыт да, булбатыбыт, дьэ, дьикти!». Мин банаардаах көрдөөбүттэрин, оҕонньор уҥуоҕар түүн сылдьыбыттарын сэмэлээтим уонна маннык түмүк оҥордум: «Оҕонньор бытыылкаҕа барытыгар наадыйар буоллаҕа дии. Хайдах бытыылка аҥарын ылыай?! Оттон искит ыарыыта сарсын ааһыа». Кырдьык, уолаттар истэрин ыарыыта сарсыныгар ааста.

Саха ойууннааһына олус үрдүк таһымнаах ойууннааһын буолар. Өскөтүн үгүс норуоттар ойууннааһыннара былыргы үйэҕэ абы-хомуһуну, магияны, кырыыстары, алдьатыыны, ол иһигэр эмтээһини оҥоруу таһымыгар тиийэн баран, араас атын сүүрээннэр, итэҕэллэр, атын норуоттар культуралара өтөн киириилэринэн үтүрүллэн сүппүт буоллаҕына, сахалар ойууннааһыннара үрдүкү итэҕэл таһымыгар сайдан тиийбит ойууннааһын буолар. Ол курдук, Айыы ойууттара үрдүк Аар Айыы итэҕэлин үҥүүтүн-сүгүрүйүүтүн ыытааччы, норуоту түмээччи, айыылыы эмтээһини, тыыны норуокка киллэрээччи, тэнитээччи буолбуттара. Ол аата кинилэр чуолкай сырдык күүстэргэ – Таҥараларга үҥүү-сүгүрүйүү үрдүк культуратын билээччилэр уонна тарҕатааччылар этилэр. Ону баран, намыһах сайдыыга хаалбыт ойууннааһыны кытта тэҥнии сатааһын уонна Аан дойду дьоно истэн олордохторуна «саха ойууннааһына мөлтөх» диэн таҥнары кэпсии олоруу бу бэйэ норуотун дьиҥнээх таҥнарыы уонна билбэт буолуу көстүүтэ буолар.

Айыы ойууннааһына диэн бу дьиҥнээх жречество уонна улахан феномен буолар. Бу боппуруос инникитин улаханнык үөрэтиллиэҕэ. Сотору бу эйгэҕэ эдэр чинчийээччилэр кэлиэхтэрэ. Билиҥҥи дьон хас биирдии сыыһа саҥарыылара, суруйуулара кинилэр үлэлэригэр кэлин улахан мэһэй буолара буолуохтаах. Онто да суох наһаа элбэх сымыйа, сыыһа быһаарыылар бу эйгэҕэ толору симилиннилэр уонна ол сымыйаны, сыыһаны итэҕэйээччилэр, батыһааччылар халҕаһаларын үөскэттэ.

Ойууннааһын туһунан мин икки кинигэни суруйар былааннаах этим. Ону мин арыый сэниэлээх эрдэхпинэ 8-9 сыллааҕыта саҕалыыр санаалааҕым. Бу үлэҕэ ойууннааһын эйгэтин киэҥник, дириҥник, ис уонна тас өттүттэн ырытан, суруйар былааннааҕым. Ис өттүттэн, ол аата ойууннааһын эйгэтигэр дьиҥнээхтик үлэлии, эмтии, алгыы, өрүүтүн дьарыктана сылдьар ойуун быһыытынан ырытан кэпсиэхтээҕим. Тас өттүттэн, ол аата бу эйгэни чинчийээччи быһыытынан ырытан кэпсиэхтээҕим. Билигин ойууннааһын эйгэтин тас өттүттэн ырытан кэпсиир суруйуулар эрэ бааллар. Иһиттэн ырытан кэпсиир дьиҥнээх ойуун суруйуулара суохтар. Даа! Дьэ, кырдьык, бу эйгэни иһиттэн ырытан кэпсиир олус уустук. Ол гынан баран, кыайарга толору эрэл баар. Ол аата мин, эмчит ойуун быһыытынан, кыыран дьону эмтии-эмтии бу эйгэ ис дьиктитин кэпсиир санаалааҕым. Оттон Айыы ойуунун быһыытынан кини ыытар сиэрин-туомун, алгыһын барытын ыыта-ыыта суруйуохтааҕым. Дьэ, ол иһин эттим «арыый сэниэлээх эрдэхпинэ» диэн. Элбэхтик кыырарга, сиэр-туом ыытарга, үгүс алгыстарга, эмтэммит дьонтон түмүгү хомуйууга элбэх сэниэ-күүс наада эбээт!

«Айыы ойууна» диэн суруйуум 700-800 сирэйдээх кинигэ буолан тахсыахтааҕа. Оттон «Эмчит ойуун» диэн суруйуум 600-700 сирэйдээх кинигэ буолуо этэ. Мин саатар икки-үс сыл кыһалҕата суох олорон суруйуохпун наада диэн былааннаабытым. Уопсайынан 4-5 сылынан суруйан бүтэриэм диэн ис санаа баара… Ону хайыаҥый?! Үп-харчы, сөптөөх өйөбүл көстүбэтэҕэ. Үрдүкү салалта көмөлөспөтөҕө. Онон былааным таах хаалла. «Ол аата, билигин итинник кинигэлэр суруллар кэмнэрэ эрдэ эбит буоллаҕа дуу?!» – диэн бэйэм бэйэбин уоскутуна сатыыбын. Сахалар таһыммыт уонна баарпыт оннук буоллаҕа буолуо… Туһалаах кинигэлэр тахсаллара хааллаҕа диэн испэр саныыбын.

«Аар Айыылыы эмтээһин», В.А. Кондаков. Дьокуускай. 2008. 151-154 с. СӨ Аар Айыы итэҕэлин тэрилтэтэ.

Аар Айыы итэҕэлин туһунан