Марианна Ксенофонтова: Хонууга хойдор хоһооннор…

Мин аатым Ксенофонтова Марианна , тереебут дойдум Сунтаар улууhа, билигин ыал буолан Уеhээ Булуугэ олоробун, икки оголоохпун, заказка иистэнэбин.

ЭҺЭЭМ, ЭҺЭЭЧЭЭНИМ

Сатыы сылдьарын сөбүлүүр кини,

Сибиэһэй салгыны сиикэйдии сиир,

Улахан үлэҕэ уун утары көрөн,

Көлөһүнүн тоҕон көмелеһөр кун ахсын.

Сэрии оҕото буолан саллыбат туохтан да,

Тулуйар барытын тохтоон турбат хаһан да,

Хаһан сыалын ситиһиэр диэри

Хотторбот санаалаах,

Үчугэйи иҥэриэр дылы

Үтүө – сэмэй майгылаах.

Эһээм, эһээчээним

Кыыһырыма кырдьаҥҥын,

Эмтэнэргин сиримэ

Куттаныма ыарыыттан,

Эстэн уостан биэримэ.

Тобуктаан олорон туойуом ду сэгээр,

Ытыктаан оголор дьоҥҥутун сэмээр.

Эргийэн кэлиэ дьылҕа тохтообот,

Эрийэн этиэ — харыстаан олоххутун!

АЙТАЛЫЫНА КУО

Айталыына Куо эдьийим

Айманан хааман кэлэн,

Айылҕаны кытары алтыһан,

Алҕыыр алааһын баайын.

Куруус күннэргэ ыһыытыы,

Куруук киирэр ыалдьыттыы,

Күндү үрүҥ аһынан

Кэһии гынан күндүлүүр.

Уһун суһуоҕа ыһыллан

Уһун уҥуоҕун бүрүйэр,

Уйулҕата арыллан

Ураты иэйиитэ арыллар.

Хараарбыт кусаҕантан

Харыстыыр абылаҥнаах,

Халыйбыт санаалартан

Хаххалыыр аналлаах,

Хара чох кэриэтэ харахтардаах,

Үп — үрүҥ маҕан халадаайдаах.

Санаарҕыыр тугэннэргэ

Саһыарар сылааһынан,

Сүрэҕэлдьиир куннэргэ

Солбуйар субэннэн.

Кэбирэх сурэхпитин,

Иһирэх сыһыаммытын,

Алҕас буруй үөйбэтин,

Сымыйа сурук сүөрбэтин.

САЙЫЛЫК

Санаан ылыый сэгэртэйиэм

Санааҥ арыллар сирбитин,

Сайылыкпыт хонууларын

Сайын оттуур ходуһабытын.

Түптэ буруотун сыта тэлгэннэ

Түстэ түһээт таҥаскар игиннэ,

Хаарыйар таҥаскын көннөрүүй,

Хараххар ойуулааҥҥын төнүүй.

Ол балык оонньуур

Илим үппүт күөлбүтүн,

Ол туһах ииппит

Хойуу кыыллаах тыабытын.

Оһохпутун күөдьүтэ оттоммут

Олоруохпут сылааска иттэ,

Аал уоппут иччитин алҕаан

Аһаҕастык кэпсэтиэхпит этэҥҥэ.

Уот күлүгэр көстөөхтүүр

Уон күннэр, сыллар

Сэрэппэккэ ааспыт кэмнэрбит,

Сүппэккэ сүрэхпэр иҥмитин

Умнуом дуо суурайбыттыы,

Уунуом дуу санаабын ахтардыы.

ТӨРӨӨБҮТ КҮҤҤҮНЭН ЭДЬИИЙИМ

Үөрэҥҥин үөһээ көтүүй,

Ууллубут санааҕын арыйыый,

Уһуктубут иэйиигин көтөҕүүй,

Санаабытын туола турдун,

Сатаабатын туора бардын,

Ыарыы ылбатын ыраахтан,

Ыаллыы сырыттын ыраҥ,

Көрөөр дьоллоох дьыл элбиэ,

Истээр элбэх харчы эргийиэ.

Эн биһи үөрүүбүт элбээтин

Эн биьи сыһыаммыт сымнаатын.

ИЙЭҔИН ҮӨРДҮҮЙ

Кырачаан эрдэхпитинэ ииппит,

Кыралаан хаамарга үөрэппит,

Эйигин кусаҕантан хаххалаары,

Эйигин ыарыыттан харыстаары,

Эн иэйиилэргин угуттаабыт

Эн харысхалыҥ — ийэҥ буоллаҕа.

Уйуммакка охтон ытаабыккын

Уоскутуо кууһан олорон,

Умнубакка санатыа сүтэрбиккин,

Угуйуо ыраас эйгэҕэ ылларан.

Үөрүүгүн үллэстэн үөрүө,

Хомолтогун ыраах кыйдыа,

Үөрэнэ бардаххына күүтүө,

Хоргуйбуккун тото-хана аһатыа.

Сыл-хонук биллибэттии ааһыа

Ийэҕиттэн тэйэрин элбиэ,

Үүйэ-хаайа тутан ыгыа,

Сүрэҕин ахтартан ытыа.

Тиийэн кэлэргин наһаа күүтэр,

Тэйиэн баҕарбат аһара ахтар,

Соһуччу үөрдүүй ийэҕэр эрийэҥҥин,

Сылытыый суохтаабыт сүрэҕин тиийэн кэлэҥҥин.

Мунума бэйэҕин эрэ санаан,

Умнума, бигэйэн иһин бастаан.

Баайа, күнэ —  оголоро эрэ буолаахтыа,

Баҕа санаата оголорун көрдөҕүнэ туолаахтыа.   

       

АҔА  САНААТА КҮҮСТЭЭХ

Хайдах буолуой аҕалаах дии саныырым кыра сылдьан,

Хантан билиэмий, аҕа санаата сүрдээх күүстээх буоларын…

Хараҥа сулустаах халлааны өр кэтээн көрөн,

Хараххар ойуулуугун сылдьыбыт суолларгын

Батыһан туһах иитэ тахсаргын күүтэҕин,

Сылаас аһы аһаан – дьэ айаҥҥар туруннун.

Күндү түүлээҕи бултаан үөрүүннэн туолла сүрэҕин

Тэбиитэ түргээттэ, онтон ыттарын үрэннэр

Соһуттулар, улахан булт буолаарай?

Тохтоо, иһит, чуумпу ойуур иһигэр баар тыалы кытта

Тэҥнэс ду, үөмэн арай кердүн эбээт кырдьык

Улахан туйахтаах кыыл турар иннигэр…

Булчут кутаата умайда сүрэххэр

Бултуур — мин абылаҥым эбит диэн биллин…

Эр киһи улэтэ элбэҕэ, ыарахана бэрт буолар

Эт бэйэҕэр искэр кистээн – күүстээхпин!

Этиһэ да барбат Аҕа этиитэ биир – туолар!

Онон, оннутун булуо оҕон истиэ эйигин батыһан

Оностуо олоҕун эн сүбэҕинэн, иитиигинэн.

Дьыл – кэм хардыыта түргэнник  устар,

Дьон  ыксыыр, буккуллан ылан уолуйар,

Долгуйан толкуйдуур, хардыытын тургэтээн

Ситтэрбэтэх санааларын аргыый толорор,

Ону кытта аҕа дьиэ кэргэнин харыстыыр.

Санааҕынан – дууһаҕынан ыраас буол!

Сэниэҕинэн – күүстээх, кыахтаах буол!

ЫАЛДЬЫТТЫЫ КЭЛИИЙ

Ыалдьыттыы кэлиий эмискэччи,

Ыҥырбыттыы көрсүүй эргиччи,

Ахтылҕаҥҥын көҥүлгэ көтүтүүй,

Айманаҥҥын күөлгүн көһүтүүй,

Үөрбүт сирэйин туруга сырдыгыан,

Үөйбүт сүрэҕин тэбиитэ тургэниэн.

Кэлиий, турума киир дьиэбэр

Кэһии уурума кэл чэйдиэх,

Кэпсээрий сонуҥҥун сааһылаан,

Киэргэтиий санааҕын үллэстэн.

Сүгэһэрдээх хомолтоҕун биэбэйдээн

Сиэттэрэҥҥин доҕоргор биллэр дуу,

Сүтэрсибит сыһыаммытын санаан

Сурэхпитин сылааһынан бүрүй дуу,

Сэлэһиэхпит уруккуну эргитэн,

Сүбэлэһиэхпит инникини таарыйан.

Кэлиий, турума киир дьиэбэр

Кэһии уурума кэл чэйдиэх,

Кэпсиэҕим сонуммун барытын,

Киэргэтиэм сайыспыт санааҕын.

ИЙЭБЭР МАХТАЛ

Сылаас тапталын куруутун күөдьүйэ көһүннүн харахтаргар,

Ыра санаан ырааһыра сырдаан сыдьаайдын,

Баҕа санаан толору туоллун тохтон,

Онтон хомолто хаайбатын чугастыы,

Ыарыы ырааҕынан ыстаныа ыһыытыы

Үөрүүй ийэкээм кыраттан даҕаны,

Ким да тэҥнэспэт эйигин кытары

Махтал тылын этиэм, барытын өйдүүрүн,

Өйүүрүн иһин махтаныам,

Таптыыбын ийэбин олуһун,

Дьоллуу туруохпут биһи олох устун…

ЭБЭЭМ СЫЛААҺА

Эбээм хантан күүс ыларын буоллар дуу?

Урукку ыарахан олоххо олорон

Уон биир огону иитэн таһаардын.

Эбээм хайдах барытын ситиһэрин буоллар дуу?

Уонтан тахса сүөһүнү ииттин ол эрэ буолбат

Дьиэни-уоту, аһы астаан бокуой булбаккын бэйэҕэр.

Дьоллоох буолан буолбат дуо эбээ, эн күүстээххин!

Дьолгун булбут буолан дуо эбээ, эн кыахтааххын!

Саныыбын ээ ого сааспар аттыбар бааргын,

Сыллыыргын иэдэспиттэн, ачаалатан ыларгын,

Сайылыкка оонньуу сылдьан эбээбит

Аһыы ыҥырарын умнубатах эбиппин,

Хостоон таһааран, хатылаан саныам сылааскын,

Хоһуттан таҥыам ыспыт, умнубут ахтыыларбын.

Бары сиэннэр ейдүүбүт сибиэһэй саҥа буспут килиэпкин,

Бары суохтуубут, саныыбыт эйигин эбээ…

Аргыый хааман кэлэн, күөл кытыытыгар туран

Ардыгар, саныырын буолуо эдэр сылдьыбыт тугэннэргин,

Эһээлиин дьоллоох күннэри атаарбыккытын,

Эһиги тапталгыт куустээҕэ көстер ер сылларга,

Ыал буолан баран  биллим ээ хантан күүс кэлэрин

Ымыы чыычаах курдук ыллаан киирбитэ тапталы кытта — күүс.

ТАПТАЛЫМ КУУС СЫЛААСТЫК

Тапталым куус сылаастык,

Эбилик күүс бытааннык,

Талбытым эйигин элбэхтэн,

Кэлбитин иэйиибин элбэтэн.

Сылытыый соҕотох сүрэхпин,

Ылыныый ыраас сыһыаммын,

Баҕарабын куоласкын истиэхпин,

Батыһабын илиигин сиэтиэхпин.

Кистэлэҥ санаабын арыйан,

Күндэлэс сырдыгы таарыйан,

Табыйбыт ыарахаттары туораан,

Хардыылыах иккиэн дохсуннук,

Тапталбыт иэйиитин бигэйэн

Харыстыах иккиэн хорсуннук.

Уруккуну тумнан наҕыллык

Уулуурдуу умсан умнуохха,

Сырдык санаа туолуо олуһун,

Сыыйа уктэл булуо оннун.

Эйигин күүппүт эбит иэйиим,

Эйигин көрсүбүт эбит сүрэҕим,

Баһаалыста харыстаа тапталбын,

Баһаалыста арыаллаа дууһабын,

Көрдөһөбүн тэйимэ миигиттэн,

Көрдөһөбүн тэпсимэ ис бэйэбин.

УЛААТАҤҤЫН УОСКУТ БЭЙЭҔИН

Үлэлээн кэллин, сылайдын

Өрүһү туораабыттыы эһинниҥ,

Үөһээттэн кэлиэ дуо күүһүн?

Олуһун диэн итэҕэйимэ күлүккэ.

Күрээн куотуон, уойуон

Бэлэмҥэ үөрэнэҥҥин быстыаҥ,

Быһаар олоҕун дьылҕатын,

Үөрэт бэйэҕин дириҥ күүскэр.

Сүрэҕэлдьиир сыыллыа,

Сүрэҕи эмтиир сайдыа,

Соруйан сүтэрдин сэниэҕин,

Соһуйан турдун бэйэҕиттэн.

Улаатаҥҥын биллин сыыһаҕын,

Уулаатын билиигин сууйаҥҥын,

Уоскуйан уһукуон, үөрүөн

Уолуйан уһатыан иэйиигин.

Кыбытан үөрүүнү аҕаллын,

Кыһаллан үөҕүүнү умуннун,

Үчүгэйи куоттарыам диэн,

Үйэлэри туоруом диэн

Улаатан уоскуттун бэйэҕин.

Дьон хараҕар тубустуҥ,

Дьол суолунан туруннуҥ,

Бэйэҕин бэлиэтии буллуҥ,

Букатын чэпчээн дуоһуйдуҥ.

Олох суолун устун уһуннуҥ

Оһох сөрүүн буолбат оттуллар

Сылааһы сыһыар, сүрэх иттэр…

Күндү чугас дьоннорбор анаан айбыт хоһооннорбун чуумпуга олорон соҕотох ааҕаар…