Манчаары кыайыылаахтара (история)
“Киһи-аймах сайдыыта былыргылаах, аныгылаах уонна инникилээх эрэ буоллаҕына омук кэскиллээх. Самаан сайыны көрсө уйгуны-быйаҥы түстүүр үрүҥ-тунах ыһыахтарбытыгар көнө, үрдүк уҥуохтаах, бөҕө-таҕа, киппэ эттээх-сииннээх, эрчимнээх хамсаныылаах тыһыынчанан чулуу боотурдарбыт күрэс түһүлгэлэригэр күөн көрсөн дьоннорун-сэргэлэрин үөрдүөхтэрэ-көтүтүөхтэрэ, уруй-тускул тылларын эттэриэхтэрэ!”— диэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы Президиэнэ Михаил Ефимович Николаев үгүс көлүөнэ ыччаттарбытыгар кэс тылын эппитэ, алгыһын анаабыта. Ону кэрэһэлээн, саха төрүт оонньуулара дойудубутугар киэҥ Россияҕа күүскэ өйөнөллөр, үйэлэр тухары салгыы тэтимнээхтик уонна күүскэ үүнэргэ-сайдарга кыахтар үөскэтиллэллэр.
Сахабыт сирэ былыргы төрүттэрбититтэн тиийэн кэлбит илии-атах оонньуулара күөн-күрэс көрүҥнэригэр кубулуйдулар, омуктар биһирэбиллэрин ыллылар, аан дойду бүттүүнэ күрэхтэһэр улахан спорка тиийдилэр. Уһулуччулаах физкультурнай хамсааһын салайааччыта Николай Николаевич Тарскай хапсаҕай, атах оонньуута, мас тардыһыыта курдук дьон-норуот биһириир спорт национальнай көрүҥнэрэ кэскиллээхтик сайдалларыгар кыахтары үөскэппитэ. Саха государственнай университетын учуонайа, тренерэ Валерий Пантелеймонович Кочнев киллэрбит кылаата сүҥкэн. Онуоха, Манчаары спартакиадалара ураты суолталаахтар.
Манчаары оонньууларын дьоруойдара кимнээҕий?
Бүлүү Илбэҥэтиттэн төрүттээх-уустаах, бэйэтин кэмин аатырбыт сүүрүгэ-быһыйа, Саха АССР “Урожайын” ДСО бэрэссэдээтэлэ Афанасий Егорович Алексеев 1968 сыллаахха Дьокуускайга саха национальнай геройа аан-бастакы Манчаары Баһылай бирииһигэр түөрт көлүөнэ спартакиадатын саха төрүт күрэс көрүҥнэригэр көҕүлээн, туруорсан, тэрийэн ыыппыта. Абсолютнай чөмпүйүөннэринэн атах оонньуутугар Николай Санников (Ньурба), мас тардыһыытыгар Андрей Захаров (Дьокуускай), гиирэ спордугар Юрий Шишигин (Мэҥэ-Хаҥалас), хапсаҕайга Владимир Андросов (Таатта), оҕунан ытыыга Павел Стасов, Ульяна Сидорова-Морфунова (Чурапчылар) муҥутуур кыайыылаахтарынан буолбуттара. Хамаанданан түмүккэ Үөһээ-Бүлүүлэр бастаабыттара, Уус-Алдан иккис, Чурапчы үһүс миэстэлэммиттэрэ.
1969 сыллаахха Майаҕа буолан ааспыт Манчаары спартакиадатыгар 20 км сүүрүү бастакы чөмпүйүөнүнэн Чурапчы быһыйа Афанасий Илларионов буолбута. Атах оонньуутугар Амматтан Вячеслав Окороков уолаттарга, Уус-Алдантан Василий Румянцев улахан дьоҥҥо кыайбыттара. Хапсаҕай абсолютнай чөмпүйүөнүнэн Лука Иванов (Сунтаар), мас тардыһыытыгар Степан Брызгалов (Мэҥэ-Хаҥалас) буолуталаабыттар. Иккис спартакиаданы Үөһээ-Бүлүү хамаандата эмиэ бастаабыта, Уус-Алдан иккис, Ньурба үһүс.
1971 с. Дьокуускайга Манчаары III спартакиадатыгар хапсаҕайга ыарахан ыйааһын кыайыылааҕынан Юрий Андреев (Ньурба), атах оонньуутугар Николай Санников (Ньурба) тэҥнээхтэрин булбатахтара. Чурапчылар бастаабыттара, онтон Уус-Алдан, Ньурба оройуоннара.
1973 с. Дьокуускайга ыытыллыбыт Манчаары спратакиадатыгар хапсаҕайга Николай Корякин (Үөһээ-Бүлүү), мас тардыһыытыгар Степан Быкалыров (Бүлүү), атах оонньуутугар Николай Санников (Ньурба), гиирэ спордугар Юрий Шишигин (Мэҥэ-Хаҥалас) абсолютнай чөмпүйүөннэр. Ньурба хамаандата бастаабыта, Уус-Алдан, Ньурба иккис, үһүс миэстэлэри ылаттаабыттара.
1975 с. (Дьокуускай) абсолютнай чөмпүйүөннэр хапсаҕайга Симон Бойнов (Ньурба), мас тардыһыытыгар Виктор Голубь (Сунтаар), атах оонньуутугар Николай Санников (Дьокуускай). Бастакы Мэҥэ-Хаҥалас, иккис Ньурба, үһүс Нам хамаандалара.
1977 с. (Майа) абсолютнай чөмпүйүөннэр: хапсаҕайга Максим Васильев (Ньурба), атах оонньуутугар Николай Санников (Ньурба), гиирэ спорда Александр Хворов (Дьокуускай), 10 000 м сүүрүүгэ Афанасий Илларионов (Чурапчы). Мэҥэ-Хаҥалас хамаандата бастакы, Нбурба иккис, Чурапчы үһүс.
1979 с. (Майа) абсолютнай чөмпүйүөннэр: хапсаҕайга Максим Васильев (Ньурба), атах оонньуутугар Николай Адамов (Чурапчы), мас тардыһыытыгар Виктор Голубь (Сунтаар), гиирэ спордугар Федот Дьяконов (Өлүөхүмэ), 10 000 м сүүрүү Прокопий Харитонов (Уус-Алдан). Бастакы Чурапчы, иккис Мэҥэ-Хаҥалас, үһүс Дьокуускай хамаандата. Саҕалааһын итинник этэ.
Салгыы, хапсаҕай абсолютнай чөмпүйүөннэринэн Максим Васильев (Ньурба — 1981, 1985 сс.), Захар Чукров (Дьокуускай – 1983, 1997 сс.), Сергей Скрябин (Чурапчы – 1987 с., Юрий Андреев (Ньурба – 1990, 1993, 1995 сс.), Андрей Яковлев (Уус-Алдан – 1999 с.), Николай Чукров (Дьокуускай – 2005 с.), Ньургун Чукров (Дьокуускай – 2009 с.), Юрий Старостин (Дьааҥы – 2013 с.), Увар Тимофеев (Үөһээ-Бүлүү – 2017 с., Данил Иванов (Хаҥалас – 2021 с.) буолуталаабыттара;
мас тардыһыытыгар Петр Каратаев (Таатта – 1983 с.), Дмитрий Шарин (1985, 1990 сс.), Василий Артемьев (Амма – 1987 с.), Степан Алексеев (Чурапчы – 1993 с.), Анатолий Баишев (Амма – 1995, 2013 сс.), Евгений Сивцев (Өймөкөөн – 1997 с.), Николай Колодко (Нерюнгри – 1999, 2005 сс.), Эрчим Баппаҕай (Үөһээ-Бүлүү – 2017 с.), Сергей Фролкин (Томпо – 2021 с.) абсолютнайдаабыттара;
атах оонньуутугар Дмитрий Назаров (Мэҥэ-Хаҥалас – 1981 с.), Василий Николаев (Бүлүү – 1983, 1987 сс.), Александр Платонов (Өлүөхүмэ – 1985 с.), Борис Ильин (Мэҥэ-Хаҥалас – 1990, 1993, 1995, 1997 сс.), Александр Мельник (Дьокуускай – 1999 с.), Виталий Васильев (Ньурба – 2005, 2009, 2013 сс.), Иван Пестряков (Уус-Алдан – 2017 с., Кай Адамов – 2021 с. абсолютнай чөмпүйүөннэр үрдүк ааттарын ылаттаабыттара;
саха многоборьетыгар Степан Алексеев (Чурапчы – 1993 с.), Петр Варламов (Уус-Алдан – 1995 с.), Семен Иннокентьев (Ньурба – 1997 с.), Юрий Эверстов – 1999 с.), Николай Дьяконов (Нам – 2005 с.), Николай Николаев (Бүлүү – 2009 с.), Петр Старостин (Чурапчы – 2013 с.), Леонид Филиппов (Амма) уонна +70 кг Николай Матаннанов (Таатта – 2017 с.), Николай Матаннанов (Таатта – 2021 с.);
хотугу многобрьеҕа Николай Софронов (Өймөкөөн – 1995 с.), Вячеслав Филиппов (Эдьигээн – 1997, 1999 сс.), Альберт Иванов (Чурапчы – 2005 с.), Михаил Тарков (Бүлүү – 2009 с.), Виталий Слепцов (Дьокуускай – 2013 с.), Алексей Созонов (Орто-Халыма – 2017 с.), Егор Терентьев (Мэҥэ-Хаҥалас – 2021 с.) муҥутуур кыайыылаахтар үрдүк ааттарын ылаттаабыттара.
Хамаанданан түмүккэ: 1981 с. Мэҥэ-Хаҥалас, Дьокуускай, Чурапчы; 1983 с. Мэҥэ-Хаҥалас, Чурапчы, Дьокуускай; 1985 с. Дьокуускай, Чурапчы, Мэҥэ-Хаҥалас; 1987 с. Мэҥэ-Хаҥалас, Чурапчы, Дьокуускай; 1990 с. Дьокуускай, Чурапчы, Мэҥэ-Хаҥалас; 1993 с. Мэҥэ-Хаҥалас, Чурапчы, Уус-Алдан; 1995 с. Мэҥэ-Хаҥалас, Чурапчы, Үөһээ-Бүлүү; 1997 с. Мэҥэ-Хаҥалас, Дьокуускай, Чурапчы; 1999 с. СГУ, Мэҥэ-Хаҥалас, Чурапчы; 2005 с. Мэҥэ-Хаҥалас, Дьокуускай, Чурапчы; 2009 с. Дьокуускай, Чурапчы, Мэҥэ-Хаҥалас бастакы, иккис, үһүс; 2013 с. 1-кы бөлөххө Дьокуускай, ХИФУ, Нерюнгри; 2-ис бөлөххө Мэҥэ-Хаҥалас, Чурапчы, Сунтаар; миэстэлэммиттэрэ.
Манчаары спартакиадалара уонна оонньуулара Дьокуускайга 4-тэ (1968, 1971, 1973, 1975 сс.), Майаҕа – 6 (1969, 1977, 1979, 1981, 1983, 2005 сс.), Бүлүүгэ 2-тэ (1985, 2009 сс.), Аммаҕа (1987 с.), Бэрдьигэстээххэ (1990 с.), Покровскайга (1993 с.), Төҥүлүгэ (1995 с.), Ньурбаҕа (1997 с.), Ытык-Күөлгэ (1999с.), Чурапчыга (2013 с.), Бэрдьигэстээххэ (2021 с.) ыытыллыбыттара.
Быйыл Таатта Ытык-Күөлүгэр буолар Манчаары XXII оонньууларын кыайыылаахтарынан, дьэ, кимнээх буолуохтарай?