Күөх Ньурба өҥ буора төрөппүт уола

2025 сыл олунньу 10 күнэ – Ньурбаттан бастакы уонна соҕотох ССРС суруйааччыларын союҺун чилиэнэ, ССРС журналистарын союһун чилиэнэ С.П.Федотов төрөөбүтэ 90 сыла.

          Дьиикимдэттэн төрүттээх, Ньурба оройуонуттан соҕотох ССРС суруйааччыларын союһун чилиэнэ  (1966 сыл сэинньи 17 күнэ), ССРС журналистарын союһун чилиэнэ ( 1970 сыл сэтинньи ый) Степан Прокопьевич Федотов тыыннааҕа буоллар олунньу 10 күнүгэр 90 сааһын туолуох этэ.

          Степан Федотов бииргэ төрөөбүттэрин туһунан маннык:  Дарья Степановна, Прокопий Николаевич Федотовтарга 1933 сылга бастакы оҕонон Прокопий күн сирин көрбүтэ. Оҕо саастарыгар ийэлээх аҕалара ыалдьан өлөннөр, икки бырааттарын кытта тулаайах хаалбыттара. Бырааттарын Степаны, Миитэрэйи детдомҥа ылаллар, онтон Прокопий сааһынан улахан буолан, бэйэтин бэйэтэ көрүнэн, киһи-хара буолаары эрдэ үлэһит буолар. Оскуолаҕа  үөрэммэтэх буолан, Прокопий бэйэтэ дьаныһан дьарыктанан ааҕар, суруйар буолар. Кэргэнэ Мария Дмитриевналыын 4 уол оҕоломмуттарыттан билигин элбэх сиэн, хос сиэн буоллулар.

         1935 сыл олунньу 10 күнүгэр Федотовтарга дьоллоро тосхойон, ыйаахтатан иккис уол оҕо  Степан төрөөбүт. Оччолорго бу уол оҕону ким өтө көрбүтэ, тойоннообута баарай?! Кини сири-халлааны ситимниир, айылҕа абылаҥын, олоҕу хоһуйар, отчут-масчыт, булчут, үлэһит дьон туһунан кэпсиир хомоҕой тыллаах улахан суруйааччы буолуоҕун?

          1936 сыл ахсынньы 14 күнүгэр Дмитрий үһүс уол оҕонон төрөөбүтэ. Убайынаан Степанныын Куочай, Араҥастаах оҕо дьиэтигэр иитиллэн улааталлар. Эрдэ үлэһит буолбута. Сүрүннээн тутууга үлэлээбитэ. Дьиикимдэ нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, үлэ ветерана. Кэргэнэ Саргылана  Наумовналыын 5 оҕо, элбэх сиэн, хос сиэн тапталлаах эбэтэ, эһэтэ буолан олороллор.

          Бырааттыылар Борокуоппай, Ыстапаан, Миитээ оҕо саастара сэрии ыар сылларыгар Дьиикимдэ Дьөттүнүн алааһыгар аастаҕа.

          Степан Федотов ханна да олордор син-биир төрөөбүт өтөҕөр кэлэн сынньанан барар эбит. Ол курдук төрөөбүт сирин истиҥник таптыырын туһунан айымньыларыгар суруйар. Холобур, «Кынаттаах олох» очеркаҕа, «Махтал кустуга» сэһэҥҥэ.

          Степан Федотов литератураҕа эмискэ киирбит: үс бастакы очеркалара Саха сирин журналистикатын биир конкурсугар соҕотохто бастакы, иккис, биһирэбил бириэмийэлэммиттэрэ. Ол очеркалара бастакы кинигэтигэр «Кынаттаах олоҕор» 1962 сыллаххха тахсан, ааҕааччыларга тута биһирэппитэ.

          «Кынаттаах олохтон» саҕалаан суруйааччы бөрүөнү тутарын былаһыгар сэрии алдьархайдаах сылларын туһунан үгүс айымньылары суруйбута: «Огдоос эмээхсин уонна Бүлүү эбэ», «Олох тосхоллоро», «Үһүстээн тиллии», «Хайыахха?» о.д.а. Степан Федотов сэрии кэминээҕини көрдөрөр айымньыларын күүстээхтик арыйбыт. Бэйэтин оҕо сааһа сэрии ыар сылларыгар ааспыта, сэрии көрдүгэнэ, сут  сыллар кинини убайдаах быраатын кытары эрдэ тулаайах хаалларбыттара. Онон интернакка, детдомҥа иитиллэн үөрэммитэ.

          Степан Прокопьевич идэтинэн зоотехнк. Ол идэтинэн өр үлэлээбэтэҕэ. Суруйарга талааннаах

эдэр үлэһити «Эдэр коммунист» хаһыакка үлэҕэ ылбыттара. Манна олус таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Онтон салгыы таба көрүллэн «Кыым» хаһыакка көһөрүллүбүтэ. «Кыымҥа» олоҕун тиһэх күннэригэр диэри үлэлээбитэ.

          «Эдэр коммуниска» үлэлии сылдьан иккис кинигэтин «Сирдээҕи сулустарын» таһаартарбыта. Онтон кэлин өссө үс кинигэтэ утуу-субуу тахсыбыттара. Олорго кэпсээннэр, очеркалар, новеллалар киирбиттэрэ. Кини чахчы даҕаны сибиэһэй, саҥа сүүрээни киллэрбитэ. Ааҕааччы аатын көрбөккө да олорон, бу Степан Федотов суруйбут дэтэр курдук бэлиэ тыллаах-өстөөх айымньылары суруйан хаалларбыта. Бэйэтин суруйууларыгар уус-ураннык дьиҥнээх баар дьону майгыларын – сигилэлэрин, үлэҕэ ситиһиилэрин, өссө ону ааһан үлэҕэ инники кэскиллэрин өтө көрөн ааттаан суруйара, үлэ дьонун итэҕэтиилээхтик көрдөрөрө.

          Степан Федотов «Эдэр коммунист», «Кыым» хаһыаттар корреспонденнарын быһыытынан Саха сирин бары оройуоннарын уһаты-туора сыыйбыта, түбүктээх олоҕу олорбута, үлэлээбит сылларын үтүмэн үгүс күннэрин командировкаҕа ыыппыта.

          1989 сыл балаҕан ыйын 8-10 күннэригэр Ньурбаҕа поэтесса Варвара Потапова сырдык кэриэһигэр аналлаах республикаҕа аан бастакы Дьахтар  поэзиятын күннэрэ ыытыллыбыттара. Онно айар үлэнэн утумнаахтык дьарыктанар 33 поэтессалар кыттыыны ылбыттара. Бэйэтэ туспа Поэзия бырааһынньыга буолбута. Салгыы суруйааччы Степан Федотов төрөөбүт өтөҕүн оннугар сылдьыы, өйдөбүнньүк сэргэҕэ тиийэн, С.П.Федотов аатыгар сүгүрүйэн, ахтан-санаан биир умнуллубат  түгэн буолта. Суруйааччы кыргыттар дьаарбайбыт ыллыктара мээнэҕэ да «Поэтессалар аллеялара» диэн бэргэнник ааттамматаҕа. Бу аллея  аата-суола олохтоохтук үйэтилиннэ. Степан Федотовка республика айар тыл ымыылаах, ырыа чыычаах ыралаах сирдиир уонна ыалдьыттатар ыллык кырдьык да сэмэй аллеяҕа кубулуйда. Ол кэмтэн ыла «Ньурба көмүс күһүнэ» сылын аайы ыытыллар буолбута.

          1990 сыллаахха «Кынаттаах олох» геройа – ньирэй көрөөччү Анфиса Федорова этиитинэн Дьөттүн алааһыгар Степан Федотов төрөөбүт балаҕанын саҥардан туттарбыта. Онно туруулаҺан үлэлээбиттэрэ Никандр Михайлович Павлов, Михаил Петрович Федотов, Семен Петрович Федотов, Дмитрий Прокопьевич Федотов, Прокопий Прокопьевич Мартынов, суруйааччы төрөппүт  уола Айаан.

          Манна даҕатан эттэххэ тулаайах хаалбыт уолу, Ыстапааны, төрөөбүт алааһыттан олох киэҥ аартыгар «үөрэх кыһатыгар атаарбыт», аан маҥнайгы айан суолун ыйан-кэрдэн биэрбит үтүө өҥөлөөх киһинэн Никандр Михайлович Павлов буоларын суруйааччы «Махталын кустугар» махтанан ахтар.

Степан Федотов «Махтал кустуга» диэн улахан сэһэни суруйан хаалларбытын 2002 сылга доҕоро В.Ф.Гольдеров кыһамньытынан кинигэ буолан бэчээттэнэр. Бу дьиҥнээх олохтон ылыллыбыт, оннооҕор сүрүн геройдарын ааттара уларытыллыбатахтар, ис киирбэх, ааҕааччы уйадыйа ааҕар сэһэнэ. Бу сэһэнигэр автор үөрэммит оскуолатын, учууталларын, бииргэ үөрэммит табаарыстарын олус ытыктаан, олус махтанан, харыстаан сэһэргиир. Чахчы Ньурба бастакы оскуолата дьоллоох томторго турар эбит.

          Степан Федотов  сиппэтэх алтыс кинигэтин «Көстөн ааһар көтөл күннэр» диэнин суруйааччы чугас доҕоро, үөлээннээҕэ Василий Федорович Гольдеров бэлэмнээн таһаартарбыта. Бу кинигэ 1985 сылга С.Федотов төрөөбүтэ 50 сылын туолуутугар ананан тахсыбыт. Кэлин 2010 сылга доҕорун Степаны киэн тутта санаан, доҕоро олорбут олоҕун биир бэлиэ айымньытын аатынан «Кынаттаах  олох» диэн ааттаан, Ньурба типографиятыгар  бэчээттэтэн бэлэхтээбитэ. Бүтүн саха норуотугар дьоһун бэлэх буолбута..

          2010 сыл балаҕан ыйын 17 күнүгэр «Ньурба көмүс күһүнүгэр» өссө эбии киэргэйбит Дьөттүн алааһа үгүс ыалдьыты көрсүбүтэ. Күндү ыалдьыттарынан суруйааччы чугас доҕоро Василий Федорович Гольдеров, поэтессалар С.В.Гольдерова – Саргы Куо, Н.В.Михалева – Сайа, А.Шадринова — Суоһааны буолбуттара.

          Бу тэрээһин үөрүүлээх түгэнинэн уус Евгений Ионович Иванов кынаттаах сэргэни оҥорон туруортарыыта буолбута. Бу сыл Дьөттүн алааһыгар балаҕан саҥардыллыбыта. Дьиикимдэ олохтоохторо өрө көтөҕүллэн бу күнү көрсүбүттэрэ. Истиҥ-иһирэх махтал тыллара уус Евгений Ионович Ивановка (кини эскииһинэн оҥоһуллубута), суруйааччы быраатыгар Дмитрий Пркопьевич Федотовка,нэһилиэк талааннаах тутааччыларыгар Владимир Никандрович Павловка, Иван Спиридонович Андреевка, Владимир Софронович Федоровка, Альберт Святославович Сертюковка тиэрдиллибитэ. Оройуон баһылыгын бастакы солбуйааччыта Макар Семенович Семенов, Дьиикимдэ нэһилиэгин баһылыга Аким Васильевич Канаев, Светлана Егоровна Данилова директордаах культура киинин үлэһиттэрэ Дьөттүн алааһын сөргүтүү үлэтэ саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри үлэлэспиттэрэ. Бу ыытыллыбыт үлэлэр, тэрээһиннэр бырайыактарын авторынан Ноева Маргарита Романовна буолар уонна  ол үлэ салҕанан бара турар.

          Дьиикимдэ нэһилиэгин библиотекара Светлана Никандровна Павлова күүскэ ылсан, үлэлэһэн «С.П. Федотов – биобиблиографическай ыйынньык» бэлэмнээн таһаартарбыта. Онтон 2013 сылга  «Уран тыл уустара» сериянан Степан Федотов «Ыһыах түүн» диэн кинигэтин хомуйан таһаартарбыта.

          Суруйааччы С.П.Федотов аатын үйэтитиигэ үлэлэһэр  Фекла Гурьевна Петрова  2007 сылга «Кынаттаах олох тойуксута» диэн кинигэни бэчээтэппитэ.

          2011 сылга С.П.Федотов төрөөбүтэ 75 сылын бэлиэтиир өрөгөйдөөх түгэннэриттэн «Ньурба бастакы суруйаачыта Степан Прокопьевич Федотов»  диэн ааттанан журналы Ньурбаааҕы кииннэммит библиотека коллектива таҥан таһаарбыттара.

          2020 сылга балаҕан таһыгар олохтоохтор Борис, Егор Корякиннар, Айсен Елегяев эбии түмсэр, сынньанар бэсиэдкэ туппуттара. Сылдьыбыт ыалдьыт ирэ-хоро сэһэргэһэр, кэрэ айылҕаҕа абылатан айар кут умсулҕанын иҥэринэр  миэстэлэринэн буолла. Дьөттүҥҥэ – баай-талым алааһыгар – киирэн турар курдук сананаҕын. Дьиикимдэҕэ билигин айар талааннаахтар элбии туралларыттан киһи үөрэр. Михаил Аланаев, Михаил Федотов, Лариса Афанасьева, Оксана Егорова, Николай Сухаринов, Октябрина  Федотова, Наталья Васильева, Будимира Саввинова, Станислав Степанов – Хотоҕос о.д.а. Күн дьонун үөрдэ үтүө санаалары өрө тарда, кэрэ иэйиилэри кэккэлэтэ тутуҥ! Айымньыларгыт бэчээттэнэ турдуннар!

          Суруйааччы Степан Прокопьевич кыыһа Сардаана Степановна миигин уулуссаҕа көрсөн, аҕатын кумааҕыларын ууруна сылдьыбыт чымадаанын туһунан кэпсээн баран, көрөн үлэлиирбэр көрдөстө. Эргэ мас  чымадаан Степан Прокопьевич Аммаҕа олоруоҕуттан олохтон барыар диэри илдьэ сылдьыбыт мала буолар эбит. Сардаана Степановна 40-тан тахса сыл устата бүөбэйдээн илдьэ кэлбит. Аҕатын таптала билиҥҥэ диэри сүрэҕин сылыта сырыттаҕа. Степан Прокопьевич хомоҕой  тыллаах очеркист буоларын таһынан, хоһоону эмиэ хото суруйбут. Хоһоонноругар үлэ эрэ туһа диэн олорбут биир дойдулаахтарын, бииргэ үлэлээбит дьоннорун, төрөөбүт дойдутун олус күндүтүк саныырын, айылҕа көстүүлэрин дьүһүннээн, тэҥнээн, олоххо көстөр түгэннэри хомоҕойдук хоһуйталаабыт. Кылгас да, уһун да хоһооннордоох. Эрдэ С.Н.Павлова биэрбит 21 хоһооннорун таһынан, архыыптарынан, музейдарынан, библиотекаларынан көрдөөтүм уонна биирдиилээн дьону кытта үлэлэстим. Уонна Степан Прокопьевич блокноттарыттан, папкаларыттан илиинэн суруйбуттарын киллэрэн, 2020 сыллаахха «Туойуох – ыллыах санаам киирдэ» диэн хоһооннорунан бастакы кинигэтин таһаартардым. Ону таһынан кынаттаах этиилэрэ, норуот ырыаһыттара толорбут тойуктара, тылбааһа уонна киниэхэ анаммыт анабыл хоһооннор, ырыалар киирдилэр. Кинигэ 192 сирэйдээх.

          Салгыы суруктары суруйсууларынан үлэлэһэн, иккис 315 сирэйдээх «Эргэ чымадаан кистэлэҥэ» диэн С.П.Федотов кинигэтэ 2024 сылга күн сирин көрдө. Кинигэлэр С.А.Новгородов аатынан «Айар» национальнай кинигэ кыһатыгар таҕыстылар. Бары суруктарга сүрэх илдьитэ көстөр. Ол саҕана дьон суругунан эрэ сибээстэһэрэ. Кумааҕы суруктар үйэлээхтэр, олохпутун туоһулуур докумуоннар.

       Федотовтар аймахтаан төрөөбүт тыл абылаҥар ылларбыттара бу суруктартан көстөр. Степан Федотов бииргэ төрөөбүт быраата Дмитрий Федотов үөрэммитэ буоллар суруйаачы  буолуоҕун  сөптөөх эбит дии саныыгын. Убайа Степан быраатыгар суруйарга үөрэниэн наадатын туһунан хаста да эппитин үрдүнэн ылымматах.

          Суруктары аахтахха оччотооҕу кэм көстөн кэлэргэ дылы. Киһи дойдутуттан тэйиччи сылдьан дьонугар, төрөөбүт дойдутугар таптала, ытыктабыла күүскэ уһуктар эбит.Эргэ чымадаан саамай күндү баайа —  суруйааччы араас бэлиэтээһиннэрин, кылгас кэпсээннэрин суруйан хаалларбыт блокноттара. Дьылҕа хаан олохтон эрдэ ылбатаҕа буоллар Степан Прокопьевич Федотов төһөлөөх айымньыны суруйан хаалларыан сөбүн сэрэйэн көрөн хараастаҕын эрэ.

          Чулуу дьоммут ааттарын үйэтитии – биһиги ытык иэспит. Кэлэр көлүөнэҕэ, ыччакка үтүө холобур буолуоҕа. Ньурбатын аатын ааттаппыт суруйааччы, журналист, очеркист, публицист, поэт, аҕа табаарыс Степан Прокопьевич олоҕо, дьылҕата, кырдьык да, кырдьыбат.

          2024 сыл балаҕан ыйын 5 күнүгэр  «Ньурба көмүс күһүнүгэр»  Дьиикимдэ  Дьөттүнэ  Степан Прокопьевич Федотов аатыгар сүгүрүйээччилэрин, Ньурба айар-суруйар дьоҕурдаахтарын көрүстэ. Ыраахтан ыалдьыттарбыт: СР народнай суруйааччыта Н.В.Михалева – Сайа, суруйааччылар А.Г.Гуринов – Арчылан, М.С.Санников – Уол Сарсын, поэтесса К.Д.Васильева аймахтара, СР Национальнай библиотекатыттан дэлэгээссийэ.Бу күн «Күрүлгэн» уус-уран сурунаал сүрүн редактора А.Г.Гуринов – Арчылан сурунаалга суруйааччы төрөөбүтэ 90 сылыгар анаан С.П.Федотов туһунан матырыйаалы таһаарар туһунан эппитин мустубут дьон-сэргэ уруйдуу көрсүбүтэ. Ол үлэни Ноева М.Р., Павлова И.И., Федотова В.Д. уонна мин буолан «Күрүлгэн» сурунаал 2024 сыл №6  15 сирэйдээх матырыйаалы бэчээттэтэн таһаартардыбыт.

          Степан Прокопьевич кыыһа Сардаана Степановна аҕатыттан хаалбыт эргэ чымадааҥҥа баар матырыйааллар: суруктары, блокноттары, папкалары, удостоверениелары о.д.а. К.Д.Уткин аатынан «Норуоттар доҕордоһуулара»түмэл  директорыгар Туманова Анна Андреевнаҕа туттарда.

          Степан Федотов сырдык аатын үйэтитиигэ элбэх киһи үлэлээтэ, үлэлии да сылдьаллар.  Барыларыгар махтанан туран, дьолу-соргуну, чаҕылхай, хорсун олоҕу  баҕарабын. Сыл-хонук аастаҕын аайы Степан Пркопьевич литературнай нэһилиэстибэтин ырыта саҥа суруйуулар, дириҥ хорутуулаах үлэлэр, үөрэтиилэр тахсыахтара дии саныыбын. Сүдү талааны бэлэхтээбит Дьөттүммүтүгэр сүгүрүйэбит.

КАНАЕВА Луиза Акимовна, Саха Республикатын үөрэҕириитин туйгуна, «Учууталлар учууталлара».