Кэһиллибэт ытык тыллар. Аар Айыы итэҕэлин төрдө, дьиҥнээҕэ -III

Cалгыыта

Итэҕэли үөрэтэргэ, сайыннарарга билии мунньуллуута уонна итэҕэл киһитэ диэн өйдөбүл чуолкайданара наада. Мин итэҕэл боппуруостарыгар саамай элбэхтик кэпсэппит киһим, улуу поэппыт Иван Гоголев буолар. Кини мин этиилэрбин, Аар Айыы итэҕэлин туһунан билиилэрбин кытта чопчу сөбүлэһэрэ. Кини улуу ойуун буолуохтааҕа табыллыбатаҕын, төрөппүттэрэ сыыһа өйдөөн, ону сарбыйан кэбиспиттэрин кэпсээбитэ. Иһигэр онтон курутуйар курдук туттарын көрөммүн, маннык ыйыппытым:

– Эн ханнык ойуун буолуом этэ дии саныыгын?

Онно кини эппиэтэ манныга:

– Сиэр-туом ыытар, сороҕор эмтиир, сороҕор хараҥа да сырыылаах ойуун буолуохтааҕым хаалбытын чуолкай билэбин. Сороҕор, кырдьык, ойуун буолуохтааҕым хаалбытыттан хомойо саныыбын, этим-хааным да тугу эрэ суохтуур курдук. Ити эн сөпкө ону таба көрөҕүн.

– Ол аата, Айыы ойууна буолбат аналлаах буоллаҕыҥ дии.

– Оннук. Дьиҥнээх, ити эппитим курдук, улуу ойуун буолуом этэ. Айыы ойууна улахан туспалааҕын, ол гынан баран, син биир Ийэ Кыыллааҕын эйигиттэн үчүгэйдик биллим. «Айыы ойууна» диэн романыҥ таҕыста да биэрээр эрэ, «Үһүс харах» ромаммын салгыахтаахпын. Киһиэхэ идея, санаа, өйдөбүллэр киириилэрэ улахан наадалаах суол. Эн суруйан ис. Ити олус наадалааҕы суруйаҕын. Былыргыны, итинник дьиктилэри билэр дьоммут билигин суохтарын кэриэтэ буолла. Кыайан сыаналаммат билиилэри билэҕин. Айыы ойууна диэн билигин дьиҥнээҕинэн эн буоллаҕыҥ дии!

Ити биир кэпсэтиибит кыракый лоскуйун кытта билиһиннэрдим. Биһиги 4-5 чаас устата тохтообокко кэпсэтэр буоларбыт ээ. И. Гоголев курдук сүдү киһини, улуу поэты кытта алтыһан ааспыппынан киэн туттабын. Кини атын да эппит этиилэрэ, киһи өйүгэр-санаатыгар умнуллубаттык хаалар тыллара, сүбэлэрэ миэхэ балачча элбэх өйдөнө сылдьаллар. Олору, кэлин да, түгэн көһүннэ да ахтан иһиэм диэн санаалаахпын. Суруйааччылар союзтарыгар киирэрбэр сүрүн олугу укпут, идеяны биэрбит киһи эмиэ Иван Гоголев буолар. Улуу киһини куруук улуу диэн аһаҕастык этиэххэ наада.

Билигин итэҕэлбит сабыдыала искусствоҕа төһө киирэн эрэрий диэн боппуруоска тохтоон ааһыаҕыҥ. Итэҕэл боппуруостара урут А. Кулаковскай, Н. Неустроев, А. Күндэ, П. Ойуунускай, И. Арбита, Н. Заболоцкай айымньыларыгар элбэхтик таарыллан ааспыттара. А. Кулаковскай «Ойуун түүлэ» диэн айымньыта Айыы ойуунун көрүүлэниитинэн инникини өтө көрөргө, саха норуотун инники олоҕун-дьаһаҕын быһаарарга дьулуһар улахан философскай айымньы буолар. П. Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхото, «Улуу Кудаҥса» саха былыргы итэҕэлин чуолкай быһаарыыга улахан суолталаахтар. Холобур, билигин сорохтор Улуу Суорун Тойону таҥара оҥостон, үҥэ сылдьар буоллахтарына, Платон Алексеевич бу ханнык күүс буоларын чуолкай быһаарбыта. Оттон халлаан тоҕус хаттыгаһын өйдөбүлүн чуолкайдаан, бу халлаан араҥатын ахсаана буолбакка, киһи аймах олохсуйан олороругар анаан бастакы Халлааҥҥа Аар Айыылар айбыт тоҕус хаттыгастара буоларын эппитэ. Ол курдук, холобур, Ньургун Боотур тохсус хаттыгаска тура төрүүр. Ону хоһуйан, үрдэтэн «тоҕус халлаан улаҕатыгар тура тэбинэн төрөөбүт» диэн этэр.

Кэлин И. Гоголев ойууннааһын эйгэтигэр элбэх айымньыны суруйбута. Ол гынан баран, бэйэтэ: «Айыы ойууннааһыныгар, саха итэҕэлигэр ити эйгэни оччо билбэт буоламмын чуолкай тугу да суруйбатым», – диэн эппитинии, Айыы ойууннааһыныгар дириҥник өтөн киирбэтэҕэ. Ол эрээри, кини улуу айымньылара олус киэҥ далааһыннаах буоланнар, ити эйгэлэр кырыымпаларын оонньуур кылларын саҕаннар, тула улахан саҥа долгуннары үөскэппиттэрэ.

Урут дьикти поэт Уйбаан Арбита бэйэтин өлбөт-сүппэт сүдү айымньыларыгар Үрдүкү таҥараны, Аан дойду улуу күүстэрин, поэзия Айыыһыта – Музаны, Улуу Байҕалы о.д.а. кытта кэпсэтиитин, бобуулаах кэмҥэ улуу поэт муунтуйуутун курдук эрэ сыаналыыр өссө тутах. Бу биир курдук поэт итэҕэлгэ кэлэ сатааһынын, онно кэлэргэ былыр бобуллан, сүтэн хаалбыт итэҕэл утахтарын, таммахтарын көрдөөһүнүн, охсуһуутун, мунуутун-тэниитин, эрэйдэниитин, соҕотохсуйуутун чуолкай көрдөрөр айымньылар буолаллар.

Н. Неустроев, П. Ойуунускай саха олоҕор киирэн эрэр спиритизмы – таҥхалааһыны сэмэлээн, күлэн суруйбуттара. Бу дьиҥэр, ол-бу урут бобуллубут үксэ күөрэйбит кэмигэр, дьоҥҥо-сэргэҕэ олус туһалаах. Урукку суруйааччылар, ол-бу араас көстүүлэри, иэдээни барытын абааһыга түһэрбэккэ, дьиҥнээх ис хоһоонун быһаарарга дьулуһаллара. Холобур, Күндэ «Иэдээннээх баҕатын» ылан көрүҥ. Ол курдук, таҥхалааһыны, эмиэ дьону куттаабат наадатыгар, оннук быһааран кэпсиири сөптөөҕүнэн аахпыттара.

Ол гынан баран, урукку суруйааччылартан Аар Айыы итэҕэлин дьиҥнээх сирэйинэн быһааран, кэпсээн, ким даҕаны суруйбатаҕа. Онон «Аар Айыы итэҕэлэ» диэн улахан үлэбин, ойууннааһын, Айыы ойууннааһынын, сахалыы эмтээһин кистэлэҥнэрин туһунан уопсайа 4000 страница кэриҥэ үлэбин, саха олоҕор аан-маҥнай айыллан тахсыбыт көстүү быһыытынан, сыаналыыбын. Бу үлэм олоҕум историятыгар сыалай кэрчик кэминэн киирэр.

Духуобунас уонна итэҕэл музыкаҕа уонна тойукка киирэн, сайдан иһиитэ билигин сөптөөх таһымҥа кэлэ илик. Билигин, дьиҥнээх былыргы, Аар Айыы итэҕэлин тойугун билэр, сатаан оннук ыллыыр киһи суох. Онон, кими эрэ, билигин сымыйанан үрдэтэн, күүркэтэн, бу кини итэҕэл ырыатын, тойугун саҕалаата, кыайа тутта диэһин төрүт олоҕо суох. Билиҥҥи тойуксуттар үксүн олох-дьаһах ырыаларын, туойуу, туойсуу, ойуулааһын, уус-уран тылы үчүгэйдик туһаныы таһымыгар сылдьаллар уонна оннук хабааннаахтык толороллор. Саха тойуксуттарыттан С.А. Зверев, дьиҥ былыргы Аар Айыы итэҕэлин ырыатын, музыкатын Аан дойду Улуу Куйаарыттан истэн турардаах. Ону, бэл диэтэр, кини киһи умнан, олоххо кыайан киллэрбэтэҕэ.

Мин, былыргы Айыы ойууна хайдах ыллыырын, алгыһын дьиҥнээх интонациятын, фразировкатын билээри Аан дойдуттан элбэхтик ыйыталаспытым. Ол түмүгэр балачча элбэҕи билбитим. Онон, итиннэ сыһыана да суох дьону саха итэҕэлин ырыатын-тойугун саҕалаабыт дьон курдук этиини сыыһанан ааҕабын.

Биир, айылҕаҕа сылдьан, дьикти Айыылыы тойуктары айылҕаттан истэр киһи баарын билэбин, ол гынан баран, кинини кытта көрсөн, ити туһунан кэпсэтэ иликпин. Төһө музыкальнай памяттаах киһи эбитэ буолла? Истибит ырыатын мелодиятын өр чуолкай өйдүүр эрэ буоллаҕына, кини ону хатылаан, ыллыан сөп.

Ким эмэ, саха ырыатын турукка киириигэ – медитацияҕа тутунна да, ол ырыа духуобунай ырыа буолар диэн өйдөөһүн сыысхаллаах. Медитация эмиэ араас буолар. Хараҥа күүстэргэ үҥэн, медитациялааһын эмиэ баар буолар. Холобур, онно ылламмыт ырыа хайдах Айыылыы буолуой?! Айыылыы духуобунай ырыа, музыка диэн Үөһээ Үрдүк таҥараларга үҥэргэ, эмтэнэргэ туһаныллар ырыа уонна музыка ааттаналлар. Духуобунай ырыа уонна музыка сахаларга өссө дьиҥнээхтик, чуолкайдык айылла иликтэр. Ырыа, музыка, уруһуй, уус-уран литература буолла да барыта – бу Айыылыы духуобунай эйгэ буолбатах. Бу эйгэлэртэн дьиҥ Айыылыы духуобунай эйгэни чопчу араарар хайаан да наадалаах.

Саха профессиональнай музыкатыгар сырдык Айыылыы тыыны элбэхтик киллэрбит киһинэн, саха норуотун бастакы профессиональнай композитора М.Н. Жирков буолар. «Ньургун Боотур» бастакы суруллуутугар Ньургун Боотур, Айыы Умсуур удаҕан, Аан Эскэл Хотун, Үрүҥ Уолан ырыалара дьиҥ Айыылыы тыыннаахтара, чахчы духуобунай эйгэлээхтэрэ тута киһи кутугар-сүрүгэр, өйүгэр-санаатыгар биллэ түһэр этэ. Г.И. Литинскэй операны үсүһүн, төрдүһүн редакциялаан оҥоруутугар ити сүппүтэ, атын тыын киирбитэ, музыка олус судургутуйбута адьас чуолкайдык көстөр. Онон, бу операны маҥнайгы дьиҥнээх варианынан туруорар сөп этэ. Маны аксакал суруйааччы Суорун Омоллоон саамай сөпкө туруорсара.

Композитор Марк Николаевич Жирков атын айымньыларыгар, ырыаларыгар Айыылыы мелодиялаах, ыраас тыыннаах кэрэ ырыалар үгүстэр. Бастакы профессиональнай композиторбыт айымньылара, суруйуулара ситэ үөрэтиллибэтилэр, тус бэйэтин аата-суола ситэ сөптөөх таһымҥа ааттаммат. Төрөөбүтэ 100, 110 сылларын бэлиэтээбэккэ, саҥата суох аһарыы буолла. Ким маннык дьаһайбыта буолла?! Тоҕо? Туох санааттан?!

Билиҥҥи композитордарбыт духуобунай музыканы суруйууга саҥа киирэн эрэллэр диэххэ сөп. Композитор В. Ксенофонтов мин «Аар Тойоҥҥо алгыс» диэн либреттобынан духуобунай опера суруйда. Ону билигин таһымын быһааран этэр кыаҕым суох.

Духуобунай хартыыналары уруһуйдааһыҥҥа анаан-минээн үлэлээһин саҥа киирэн эрэр. Дьиҥ духуобунай айымньы киһини үөрдэр-көтүтэр, киһи кутун-сүрүн, уйулҕатын өрө көтөҕөр буолуохтаах. Ити духуобунай айымньы сүрүн ирдэбилэ дии саныыбын.

Билигин саҥа үйэ саҕаланыытыгар, олус уустук кэмҥэ олоробут. Билиҥҥи кэмҥэ чуолкай туох-ханнык буолуоҕун этэн кэбиһэр олус ыарахан. Дьон-сэргэ бу олус «эриэхэбэй» кэмҥэ элбэх ыарахаттары көрсөр. Эбиитин былаас уларыйан, урукку Союз ыһыллан, байыаннай да өттүнэн эмиэ олус кыайыыта суох курдук турукка киирдибит. Сотору-сотору араас иэдээннэр, террордар, өлүү-сүтүү тахса тураллар. Ону киһи барыта телевизорынан көрө олорор. Биллэн турар, маннык кэм салалтаҕа өссө ыарахан. Онон, киһи-аймах бүттүүн бу иэдээн балаһыанньаттан тахсар суоллары көрдүөхтээх. Киһи-аймах үтүө санаалаах, ыраас араҥатыгар билигин улахан эрэнии үөскүөхтээх. Киһи-аймаҕы бүттүүнүн кыайар күүс сиргэ суоҕар эрэнэбин. Онон, сэрии күөдьүйэн тахсар кутталын, хараҥа күүстэри утары киһи-аймах бүттүүнүн эйэ, эйэлээх олох иһин охсуһар модун күүһүн туруоруллуохтаах. Сүүрбэһис үйэ бүтүүтэ, сүүрбэ биирис үйэ саҕаланыыта араас сэриилэр, террордар кэлиилэрэ буолла. Бу иэдээннээх уоту умуруорар күүһүнэн эйэ, эйэ иһин бары норуоттар сорунуулаах охсуһуулара эрэ буолуоҕа. Эйэ күүстэрэ Аан дойду үрдүнэн сорунуулаахтык туруннахтарына, ханнык да сэриитимсийии, терроризм суох буолуохтара! Хас биирдии иэдээн кэнниттэн миитиннэр, харчы хомуйуутунан, ытаһыынан, тыл этиитинэн эрэ түмүктэнэн иһиилэрэ өссө тутах. Маннык тэрээһиннэри эйэ иһин улахан түмсүүлээх, үрдүк модьуйуулаах түмсүүлэргэ кубулутар наадалаах этэ.

Мин санаабар, хас биирдии итэҕэл эйэ иһин охсуһуу, Аан дойду сэрии, терроризм иэдээннэриттэн быыһанарын иһин турунуу киининэн буолуохтаах этэ. Аан дойду үрдүнэн өлүү-сүтүү, хаан тохтуута, дьоҥҥо иэдээннэр кэлиилэрин утары охсуһар итэҕэл баар буолуохтаах буоллаҕа дии. Буойун, сэрииһит, хоһуун буолаары буолбатах. Итэҕэл эйэ иһин охсуспат, норуокка эйэни, үтүө олоҕу ыҥырбат, Аан дойду үрдүнэн суоһуур алдьархайдары, хаан тохтуутун, буруйа суох дьон, оҕолор өлүүлэрин-сүтүүлэрин утарбат буоллаҕына, кини туохха нааданый?

Эйэ иһин охсуһууну мин салайар тэрилтэм, дьонум, Аар Айыы итэҕэлин – барыларын ааттарыттан этэбин. Биһиги бары Аан дойдуга эйэлээх олох кэлэрин иһин, Ийэ Сиргэ дьон-сэргэ дьоллоохтук олорорун иһин охсуһабыт уонна ол туһугар күн аайы Үрүҥ Аар Тойоҥҥо үҥэбит-сүгүрүйэбит. Үрүҥ Аар Тойон итэҕэлэ былыр былыргыттан «киһини хам баттаабат» дьиҥ Айыы итэҕэлэ. Итэҕэйээччилэри омугуттан, киһититтэн тутулуга суох Айыы дьоно диэн ааттыыр. Ким да баайын-дуолун, сирин-уотун былдьаан ыларга, тыл сэриитин, сэриини даҕаны бу Ийэ сиргэ ыҥырбат дьиҥ эйэлээх итэҕэл буолар. Утарылаһааччыны, сөбүлэспэт дьону, өстөөҕү утары тыл сэриитин ыытарга итэҕэйээччилэрин сүбэлээбэт, омукка суол ыйбат.

Инники кэмнэргэ буолар улахан саамыланыыларга, итэҕэлбит саха дьонун быыһыыр улахан көмөтүнэн, ити буолуоҕа. Былыр-былыргыттан Аар Айыы итэҕэлигэр иитиллибитэ, этигэр-хааныгар хаалан, үгүс саха сымнаҕас, ордуоһа, төттөрүтэ суох омук. Аар Айыы итэҕэлэ өр сылларга сүттэр даҕаны, норуот ити үтүө хаачыстыбатын улаханнык сүтэрбэтэ.

Аны биир курдук ыллахха, саха норуота төрөөбүт сирин-уотун, айылҕатын, алаастарын – биир тылынан эттэххэ, Ийэ Сирин, Ийэ Айылҕатын олус сөбүлүүр. Итиннэ кини өйө-санаата, этэ-хаана, кута-сүрэ адьас ис-иһиттэн (генетически) тардыһар. Хас биирдии сахаҕа айылҕаҕа сыыһа сыһыаннаһыыны утарар ис санаа, иитии баар. Ити эмиэ былыргы Аар Айыыбыт итэҕэлин дьиҥнээх сабыдыала сылдьар. Биһиги норуоппут дьиҥнээхтик кытаанах климаттаах айылҕаны кытары алтыһан үөскээбит норуот. Кини бэйэтин кистэлэҥ ис санаатынан, Ийэ Айылҕабыт төһө да кытаанах климаттаах буоллар, кини бэйэтин оҕолоругар олус эйэҕэһин уонна кыһанымтыатын үчүгэйдик билэр. Ол аата, Аар Айыы итэҕэлэ, Ийэ Айылҕабытыгар чугаһаспыт норуоппут этигэр-хааныгар, өйүгэр-санаатыгар адьас сүппэккэ сылдьар эбит диэн үөрүөххэ эрэ сөптөөх. Ийэ Айылҕатыгар, кини өрүстэригэр, күөллэригэр, хас биирдии отугар-маһыгар харысхаллаахтык сыһыаннаһар киһи, дьоҥҥо-сэргэҕэ эмиэ оннук сыһыаннаһар. Ийэ Сирин, Ийэ Айылҕатын таптыыр киһи дойдутугар дьиҥнээх патриот буолар. Кини бүтүн Россияны Ийэ Сирин быһыытынан өйдүүр уонна кинини көмүскүүргэ куруутун бэлэм. Кини хаһан да бу боппуруоска иэрэҥ-саараҥ буолбат. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ, дьэ, ол иһин, сахалар хорсуннук сэриилэспиттэрэ. Онон, былыргы итэҕэлбит Ийэ Сири таптыырга үөрэппитэ, ииппитэ норуот этигэр-хааныгар, өйүгэр-санаатыгар, кутугар-сүрүгэр сүппэккэ иҥэн сылдьыыта биһиги норуоппутугар үрдүк диир толору кыахтаахпыт.

Аар Айыы итэҕэлэ эйэ, дьол-соргу, үтүө олох иһин охсуһар итэҕэл буоларын история да кэрэһэлиир. Айыы ойууннара Дуоҕа Боотур уонна Лүксүрээни, Дыгын Улуу Туймаадаттан үүрбүтүн кэннэ, Бүлүүгэ тиийэннэр, олохтоохтору кытта эйэлээх политиканы тута олохтоон барбыттара. Бэл, кырыктаах туматтары кытта эйэни олохтоору, кинилэргэ кэпсэтэ кэлэн, Лүксүрээни ойуун өлөрүллүбүтэ. Дуоҕа Боотур олохтоох эбэҥкилэри кытта эйэнэн олорон, өссө уруурҕаһан, Бүлүү сирин оччотооҕу террористарын – туматтары, Бүлүүттэн букатыннаахтык үүрбүтэ. Үүрүүтэ да, сэриитэ да суох, туматтар дьулайан, куоталларын курдук оҥорбута. Ити курдук, Дуоҕа Боотур баһылыктаах хаҥаластар Орто Бүлүү сиригэр кэлэн олохсуйуохтарыттан бу сиргэ ил-эйэ олохтоммута. Туматтары үүрэн баран, Дуоҕа Боотур, Лэбиэрийэ Бөҕө, Миирээйик, Дагдаҕар Боотур, Тыампалыкы Сүүрүк, Кырамай куйахтарын кэтэн, сэбилэнэн, кыргыһыы хонуутугар сэриилэһэ тахсыбатахтара. Ол оннугар, эйэлээх олох тэриллэн, сүөһү-ас иитиллэн, булт-ас тосхойон, киһи аймах үксээн, саха, эбэҥки доҕордоһон, уруурҕаһан, дьоллоох, иллээх олох туругурбута. Дуоҕа Боотур бэйэтэ аны, улуу Айыы ойуунун быһыытынан, олорор киэҥ түөлбэтигэр Аар Айыы итэҕэлин тэниппитэ. Итинник политиканы Дуоҕа Боотур, куттаһыттан буолбакка, дириҥ өйдөөҕүттэн уонна Айыы ойуунун быһыытынан, сэриини, кыргыһыыны, иирээни сөбүлээбэтиттэн ыыппыта. Дьиҥэр, кини элбэҕи билбит-көрбүт, элбэхтик сэриигэ хорсунун, күүһүн-уоҕун көрдөрбүт улуу буойун этэ. Кини ыччаттарыгар: «Аны сэрии, кыргыс уурайдын! Үлэни, эйэни өрө тутан үгүс үйэлэргэ үтүө баай олохтонуҥ, төрүүр оҕону биһиктээҥ, үөскүүр үгүс сүөһүгүтүн күрүөлээҥ», – диэбитэ, бэйэтэ улуу кэриэс буола сылдьар.

Хаһан баҕарар дьиҥнээх хорсун, эр санаалаах киһи сэмэй, мээнэ бэйэтин көрдөрө, айдаара сылдьыбат үгэстээх. Дуоҕа Боотуртан тохсус көлүөнэ дьонтон биирдэстэрэ, Советскай Союз Геройа, хорсун буойун, педагог, талааннаах журналист Н.А. Кондаков чахчы оннук киһи этэ. Дуоҕа Боотур да оннук киһи эбитэ буолуохтаах.

Аар Айыы итэҕэлин былыргы алгыстарын сөргүттүм. Умнуллан эрэр элбэх духуобунай тыллары төннүннэрдим. Алгыс хайдах быһыылаахтык, ханнык духуобунай тыллары сааһылаан этиллэрин, үҥээччилэр уонна Айыы ойууна үҥүүнү, алгыһы хайдах араарсан этэллэрин чуолкайдаан суруйдум уонна барытын бэйэм үөрэнээччилэри кытта толорон көрөн, сөптөөҕүн дакаастаатым. Маны толорор дьон кэлин да кэлиэхтэрэ диэн эрэнэбин.

Онон, мин кэпсиир итэҕэлим былыргы саха дьиҥнээх итэҕэлэ буоларын өссө төгүл бигэргэтэбин. Бу итэҕэл төрүттэрин, кинилэр ис хоһооннорун билэр уонна олору сирийэн үөрэппит буоламмын маны ылсыһан суруйабын, кэпсиибин. Урут эппитим курдук, бэйэм эмиэ бу эйгэ киһитэбин, ол иһин, дьиҥнээҕи дьоҥҥо тириэрдээри дьирээлэһэн үлэлиибин. Атын эйгэлэр суолларынан барбытым буоллар, олоххо, чинчийиигэ ордук ситиһиилээх буолуом этэ. Ону үчүгэйдик өйдүүбүн.

Таҥнары бүөлэммит куһаҕан үргүөр хайаҕаһа куруутун үргүйэ, дьону сутуйа турарын курдук, олоххо сыыһа көстүүллэр, дьайыылар, сыыһа үлэлээһин, сыыһа суолларынан да барыы, мээнэ, олохтоох өйө суох куолулааһыннар, олоххо билигин үгүстүк көстөллөр. Ол ону аҕыйата, кыччата сатааһын киһи аймах үтүө, сөптөөх, кырдьыктаах араҥатын биир сүрүн ытык иэһэ буолуохтаах. Итэҕэлбитигэр эмиэ оннук. Итэҕэл оннун-тойун була, сүрүн үөрэҕэ, ис-хоһооно оҥоһулла, олоххо киирэ илигиттэн, итэҕэлбит төрдүн оҥоро сатыы сылдьар дьоҥҥо сабыта түһүөлээһини, кинилэри саҥарыыны тэрийии үтүөҕэ аҕалбат. Норуокка атын дьон үлэтин намтатан, уларытан тириэрдэ сатааһын олус куһаҕан өрүтү көрдөрөр. Оттон биһиги көннөрү, кими да үөхпэккэ маннык этэр, суруйар, кэпсиир сыыһа эрэ диэн этэбит.

Аар Айыы итэҕэлигэр дьиҥ сахалыы иитиилээх, куттаах-сүрдээх, бу итэҕэлгэ сыһыаннаах дьон ыпсаллара наада.

Аар Айыы итэҕэлэ дьиҥ сахалыы өйдөөх, иитиилээх, талааннаах, айылҕаттан сайаҕас дьоҥҥо куттарыгар-сүрдэригэр өтөн киирэн, өйдөрүгэр-санааларыгар дириҥник иҥэр.

Аар Айыы итэҕэлин үөрэҕэ улахан философскай, каноническай өрүттэрдээх киэҥ, чочуллубут систиэмэлээх, пророческай өрүттэрдээх, улахан дакаастабыллардаах, норуот менталитетыгар, үгэстэригэр сөп түбэһэр сүдү үлэ түмүллүүтэ буолуохтаах.

Домм! Домм! Домм!

Кэһиллибэт ытык тыллар. Аар Айыы итэҕэлин төрдө, дьиҥнээҕэ — II