Кэһиллибэт ытык тыллар. Аар Айыы итэҕэлин төрдө, дьиҥнээҕэ
«Сахалар итэҕэлбит туһунан төһө билэбитий, таһыммыт төһөнүй?» диэн санаа киһиэхэ элбэхтик киирэр. Онон даҕатан, мин Аар Айыы итэҕэлигэр тоҕо кэлбитим уонна тоҕо суруйарым туһунан ахтан, кэпсээн ааһарым наада дии саныыбын. Аар Айыы итэҕэлин туһунан, киһини билиэхпиттэн, аатырбыт Сэмэн Уустан истэн-билэн, бэрт кыра сааспыттан Куппар-Сүрбэр, өйбөр-санаабар иҥэрбитим. 1851 сыллаахха төрөөбүт, аатырбыт тимир yyha Сэмэн оҕонньор, сүрдээх таҥараһыт киһи этэ. Кини сарсыарда Үөһээ Аар Айыыларга үҥэрэ, оттон киэһэ хайаан да христианскай таҥараларга үҥэрин умнубат этэ. Христианскай малыыппалары да балачча билбэхтэһэр быһыылааҕа.
Сылдьан эрэн христианскай малыыппалары билбит, таҥара Үөрэхтэнэн хаалбыт Орто Бүлүү I Toҕyhyн киһитэ Афанасий Сивцев туһунан кэпсиирин билигин да чуолкайдык өйдүүбүн. Афанасий Сивцев, I Тоҕус киһитэ, баай Сивцев дэммит киһи уола этэ. Сэмэн Уус кыра сылдьан, бу Афанасий Сивцеви көрөр, кэпсээнин истэр эбит. Ол туһунан маннык кэпсээбитин билигин өйдүүбүн: «Охонооһой Баачы (батя) көмүлүөк ohoxxo иттэ туран, арааһы кэпсиир буолара. Мин көрөрбөр үрдүк баҕайы уҥуохтаах кырдьаҕас оҕонньор киһи этэ. Таҥара дьиэтин үлэһиттэрэ, Охонооһой малыыппа кинигэтин кырдьык ааҕарын билэннэр, дьону сүрэхтиирин, малыыппа ааҕарын көҥүллээбиттэрэ үһү. Бу киһи эдэригэр ампаары көтөҕөр күүстээҕэ дииллэрэ».
Билигин өйдөөтөххө, Сэмэн оҕонньор элбэх сэһэнньиттэр кэпсэллэрин түмпүт киһи эбит. Ордук элбэхтик хос эбэм Бороскуобуйа кэпсэллэрин анаан-минээн кэпсиирэ. Кэпсии олорон: «Былыргы өбүгэҥ Дуоҕа Боотур «Өбүгэттэн ыччакка бэриллэн иһиэхтээх сэһэннэр» диэн, анаан-минээн кэпсээбит сэһэннэрин, хос эбэҥ Бороскуобуйа кэпсиирин үгүстүк истибитим. Ону эйиэхэ тириэртэхпинэ сатанар. Көрбүккүн-истибиккин төрүт умнубаккын дии. Кэлин да умнубат инигин», – диир буолаахтыыра. Элбэҕи кэпсиирэ. Хата, дьолго, биири да умнубатахпын.
Онон, аны мин олору дьоҥҥо кэпсиир кэмим кэллэ быһыылаах. Сэмэн оҕонньортон мин Аар Айыы итэҕэлэ уон икки таҥаралааҕын, Улахан Үрдүкү таҥарабыт Атааннаах Аар Тойон, эбэтэр, Үрүҥ Аар Тойон диэн aaттaaҕын билбитим.
Сэмэн Уус өлбүтүн кэннэ, тохтуу түһэн баран, Дуоҕа Боотур сэһэннэрин миэхэ кэпсиир дьон эмиэ көстөн кэлбиттэрэ. Бу Андреев Ф.С.-Көдьөлгү Силип, Григорьев П.Г.-Ойоо Бүҥтүр диэн, биһиги аҕа ууһун оҕонньотторо этилэр. Ити кэмҥэ иккиэн бултуу-алтыы, үлэлии-хамсыы сылдьар, өссө да чэгиэн оҕонньоттор этилэр. Ураты уус-уран тыллаах, көрүдьүөстээх соҕус, ордук Ойоо Бүҥтүр уонна уһулуччу умнугана суох дьон этилэр. Оҕолоругар кэпсээннэри, романнары аахтаран истэн баран, тылыттан-тылыгар кэпсээн, Үөрэхтээх дьону соһуталлара. Онтон биир холобуру аҕаллахха, 1946 сыллаахха бадахтааҕа, Көдьөлгү Силип бһһиэхэ хоно сытан, Н. Якутскай «Төлкө» диэн романын киэһэ эрдэттэн сарсыарда буолуор диэри кэпсээбитэ. Н. Якутскай уус-уран тыла барыта иһиллибитэ. Бу романы Силип кыыһа Маарыйа киниэхэ биирдэ ааҕан биэрбит эбит. Кэнники оҕонньор Н. Якутскай «Көмүстээх үрүйэтин» тылыттан-тылыгар кэпсиирин истэн, олус сөхпүтүм.
Силип оҕонньор миигин көрдө да, хос эбэм Бороскуобуйа сэһэннэрин кэпсээн барара. Сэһэннэр быһыыларынан, Бороскуобуйа бэйэтэ Дуоҕа Боотуртан алтыс cүһүҥx (көлүөнэ) киһи буолар. Ол сэһэн кэпсииринэн, Дуоҕа Боотур убайа Айыы ойууна Лүксүрээни, туматтары кытта сэриигэ өлбүт. Быраата Миирээйик – хара ойуун эбит. Дуоҕа Боотур сүөһүтэ, хаана уруурҕаһан, мөлтөөн киирэн барбыт. Ол иһин, Уордаах Күрүҥ Дьөһөйтөн уонна Ала Мылахсынтан сүөһү тардыытын сиэрин-туомун, бэйэтэ ыытарга быһаарыммыт. Ону Силип оҕонньор маннык кэпсээбитин өйдүүбүн: «Дуоҕа Боотур баһыттан атаҕар диэри үп-үрүҥ таҥаһы кэтэн, аарыктаах улахан дьалбыырын тутан, чугаһынааҕы ыраас уолаттары, кыргыттары арыалдьыт оҥостон, илин халлаан диэки сүдү-Бараан ньуурун тyhaaйан туран, Аар Айыылартан көрдөһөн, сүөһү тардыбыт. Маҥнай Уордаах Күрүҥ Дьөһөгөйтөн сылгы сүөһүнү тардыбыт.
Онно халлаантан сир туртайыар диэри үрүҥ иһэгэй (сылгы түүтэ) тохтубут. Ынах сүөһүнү тардарыгар эмиэ итинник буолбут. Дуоҕа Боотур сүөһүтэ тупсан, бөдөҥөҥн барбыт. Онтон атын дьон көрдөһөннөр, кинилэргэ эмиэ сүөһү тардыбыт. Эбиитин сүөһүтүн хаанын уларытаары сүөһү aтacтahыытын тэрийбит.
Ити курдук, Дуоҕа Боотур сиппит-хаммыт, caahын ортотугар тиийэн эрэр киһи, убайын Лүксүрээни ойуун, аймаҕын Одуну курдук Айыы ойууна буолбут. Кэлин caahыpыap диэри Айыы ойууна ыытар араас сиэрин-туомун элбэхтик ыыппыт. Кырдьарын саҕана Айыы улуу ойууна дэммит.
Ол иhин, итинтэн утумнанан, Лүүчүҥҥэ Айыы ойууттара хойукка диэри бааллара. Мин букатын эдэр эрдэхпинэ I Лүүчүн киһитэ Айыы ойууна – Тумус Мэхээлэ Хампа таҥаратын дьиэтэ тутуллуутун алҕаабыта. Биһиэхэ, Дьөккөҥөҥ, былыр Махсыын Айыы улахан ойууна эбитэ үһү».
Оруобуна маннык кэпсээни Бүлүү Дьөккөнүн биир ытык кырдьаҕаһа Гоголев Г.Н. 1984 сыллаахха кэпсээбитэ. Дуоҕа Боотур Айыы Улуу ойууна буолан баран: «Маннык идэлээх дьон биһиги аҕа yyhугap кэлин да баар буолуохтара. Миигиттэн тохсус cүһүҥx киһи Айыы ойууна буолуоҕа уонна Аар Айыы итэҕэлин дьоҥҥо тириэрдиэҕэ», – диэбитин хос эбэм Бороскуобуйа кэпсээбитин Ойоо Бүҥтүр миэхэ тириэрдибитэ. Ити үөһэ ахтыллыбыт Айыы ойууна Тумус Мэхээлэ, чуолкайа 1897 сыллаахха, Орто Бүлүү киинигэр Хампаҕа таҥара дьиэтэ тутуллуутун алҕаабыта. Ити туһунан Көдьөлгү Силип кэпсээбитин ахтан аһарбытым. Ол иннигэр биир ойууҥҥа алҕата сылдьыбыттара табыллыбатах. Ол иһин, Айыы ойуунун, Тумус Мэхээлэни ыҥырбыттар эбит.
Бу кэмҥэ Орто Бүлүү yлyуһугap М.П. Протопопов-Тооромос кулубалыыра, Лүүчүнтэн дьокутаат кулубанан Иван Егоров талыллан үлэлиирэ. Кини Тумус Мэхээлэни ыҥыран, тэрийэн аҕалбыт булуохтаах. Тумус Мэхээлэ, сабаҕалааһын быһыытынан, сүрэхтэммит аата Михаил Павлов диэн быһыылаах. Атын дьахтарга уола, Сулардаах ойуун, хойуккуга диэри Бүлүү Бороҕонугар баара. Тутуута барыта табыллан, Хампа таҥаратын дьиэтэ 1900 сыллаахха үлэҕэ киирбитэ.
Дьэ, ити курдук, Дьөккөн ытык кырдьаҕастара миэхэ былыргы Дыгын саҕанааҕы хаҥаластар – Тойон Ууһун, Аар Айыы итэҕэлин, Айыы ойууттарын тустарынан уонна тoҕo Дуоҕа Боотурдаах Дыгынтан арахсан кэлбиттэрин туһунан бэрт элбэх чуолкай сэһэннэри кэпсээбиттэрэ. Ити Дуоҕа Боотур эппит кэриэһин толоруу этэ. 1969 дуу, 1970 сыллаахха дуу, ытык кырдьаҕас Ойоо Бүҥтүр уһуннук кэпсээн баран эппитэ: «Дьэ, oҕo эрдэххиттэн элбэх сэһэни эйиэхэ кэпсээтибит. Убайым Сэмэн Уус элбэҕи кэпсээбит буолуохтаах. Кини миигиттэн түөрт уонча сыл аҕа киһи этэ. Билигин эн бэйэҥ түспэтийбит, оскуола директора киһигин. Дуоҕа Боотуртан уонна Кырамайтан иккиэннэриттэн тохсус cүһүҥx ыччаккын. Онон, apaaha, Дуоҕа Боотур сэһэннэрин дьоҥҥо-сэргэҕэ эн салгыы кэпсиириҥ дyy? Мин санаам оннук. Кырамайынан төрүппүт биир. Мин эмиэ тохсус сүһүөхпүн. Ол гынан баран, мин эйигиттэн биэс уонча сыл аҕабын. Аны, дьэ, сэһэни кэпсиир кыччаата быһыылаах…», – диэхтээбитэ. Кырдьык, оҕонньор сотору өлбүтэ.
Сити курдук. Мин Аар Айыы итэҕэлин өйбүттэн оҥорботум, эрбэхтэн эмэн таһаарбатым. Сыыһам диэн, маҥнай утаа бу итэҕэли А.Е. Кулаковскай суруйууларыгар сөп түбэһиннэрэ сатаабытым буолар.
Онтон кэлин Итэҕэли хайдах кэпсээбиттэринэн, дьиҥнээҕинэн, баарынан кэпсииргэ диэн санаа баһыйбыта. Ити 1997 сыллаахха этэ. Оттон былыргы Аар Айыы итэҕэлин дьоҥҥо-сэргэҕэ тириэрдэр сыалтан 1970-с сыллартан суруйабын, 1991 сылтан бэчээттэнэбин. Оттон чинчийэр дьарыгым, бэлиэтэниим, сэһэнньиттэр кэпсэллэрин хомуйуум 1960-с сыллар саҥаларыттан саҕаламмыта. Бу эйгэҕэ иитиллиим, эппитим курдук, киһини билиэхпиттэн иннин диэки хаампыта. Ол гынан баран, ити үөһэ эппитим курдук, 1997 сылга диэри суруйууларым сыыһалардаахтар. 1968 сылтан чуолкай ойууннааһыны үөрэтии, ойуун практикатынан дьарыктаныы суолугар киирбитим. Салгыы Айыы ойууннааһынын чинчийэн үөрэтии улахан түбүктээх үлэтин эйгэтигэр дьарыктаммытым. Ити билигин ойууннааһыны, итэҕэли үөрэтэбит, билэбит диир дьон үксэ, бу саҕана, ити туһунaн түһээн да баттаппакка сылдьыбыт буолуохтарын сөп. Сорохторо, өссө төрүү да иликтэрэ буолуохтаах.
Бэйэбин бу эйгэҕэ балачча сөптөөх уонна дьоҕурдаах курдук сананабын. Былыргы саха ытык, уһулуччулаах дьонун быһаарыылара да оннук. Онон, ойоҕоһуттан күрүөлээн киирээччи, эбэтэр, мантан туох эрэ туһаны, барыыһы ылаары сыста, чугаһыы сатааччы буолбатахпын, дьиҥнээх, бу дьарыктанар эйгэм киһитэбин. Ол иhин, итэҕэлгэ, ойууннааһыны үөрэтиигэ туох ханнык, төһө сөптөөх дьон сыста, үлэлии сылдьаргытын чуолкай көрөбүн, билэбин. Ол гынан баран, манна билигин ол туһунан дьиҥнээх кырдьыгы эппэппин. Кэлин түгэн көһүннэҕинэ, маны ахтан ahapыaҕым. Ким төһө кырдьыгы, түһү сымыйаны өйүттэн оҥорон кэпсиирин, суруйарын, олоххо киллэрэ сатыырын, өссө ыраастык арааран көрөбүн. Ийэ Айылҕам оннук айбыт. Бу эмиэ туһугар эрэйдээх идэ, дьоҕур буоллаҕа эбээт!
Ол cyoҕa буоллар, сымыйаны кырдьык диэн, үрүҥү хара, үрдүгү намыһах, үчүгэйи, үйэлээҕи, дьиҥнээҕи cыыha диэн, ханнык эрэ сымыйа пророгу дуу, быстах кэм aahap албынын дуу батыһан, киһи тугу этэрин кэтэһэн, уопсай сүпсүлгэн сүүрүгэр киирэн, маннык дьон бөлөҕүн кытта бииргэ сааҕынаһан, күлсэн-үөрсэн сылдьыам эбитэ буолуо…
Балачча элбэҕи аахтым, ол иһигэр, атын итэҕэллэри. Ол түмүгэр, эмиэ сөптөөх санааларга уонна түмүктэргэ кэллим.
Ойуун практиката, Айыы ойууннааһынын өр сыллаах чинчийэн үөрэтии элбэх дьиктилэри билэрбэр, арыйарбар көмөлөстө. Ону барытын кэпсииргэ өссө да эрдэ дии саныыбын. Ойууннааһын туһунан билбэт дьон суруйа caтaahыннapa, дьоҥҥо элбэх cыыha өйдөбүллэри киллэрэр. Ону өссө да кэм-кэрдии дьиҥнээҕи көрдөрөн иһиэҕэ, чуолкайдыаҕа.
Аар Айыы итэҕэлэ уонна Айыы ойууннааһына – биир эбит диэн өр сыллаах чинчийиибинэн түмүк оҥоробун. Үөрэтэр эйгэбэр, онон, айылҕаттан анатыылаах, тус бэйэм бэлэмнээх, түҥ былыргы өбүгэ дьаһалын толорорго оҥоһуллан кэлбитим. Мин былыргы өбүгэлэр итэҕэллэрин дьиҥ баарынан илдьэ кэллим, хантан эрэ, кимтэн эрэ истэн, ол-бу аҕыйах докумуону ааҕан, онтон оҥорон, сымыйаны кэпсээри буолбатах. Урут эппитим курдук, архыып докумуоннарыгар, айанньыттар, чинчийээччилэр суруйууларыгар былыргы итэҕэлбит бэрт дьадаҥытык ахтыллар уонна онно миссионерскай өйдөбүллэр баһыйаллар. Билиҥҥи ыччат былыргы итэҕэл туһунан итинник миссионерскай суруйуулартан булан ааҕа, көрдүү сатыыр.
Дьэ, ол иһин, былыргы Аар Айыы итэҕэлин туһунан дьон-сэргэ аахтын, биллин уонна тус бэйэтигэр туох эрэ түмүктэрдэ оҥоһуннун диэммин, «Аар Айыы итэҕэлэ» диэн барыта 760-чэ сирэйдээх икки кинигэни суруйдум. Ханнык эрэ таҥнары өйдөөх-санаалаах дьон этэллэрин курдук, Аар Айыы киһитэ диэн үөрэҕи суруйбатым. Аар Айыы итэҕэлэ диэн, улахан үлэни суруйдум. Ону-маны ырытарга, быһаарыы биэртэлииргэ, элбэҕи билиэххэ-көрүөххэ уонна дьоҕурдаах, ырытар эйгэни үчүгэйдик билэр буолуохха наада. «Бу мин сөбүлүүр киһим, кинини хайгыахтаахпын, оттон бу сөбүлээбэт киһим, онон кинини үөҕүөхтээхпин», – диэн санаанан салайтаран, Итэҕэл курдук эйгэни, сыыһа ырыта сатааһын, ол ырыта сатыыр киһи хайдах киһитин, туох-ханнык быһыылааҕын, төһө таһымнааҕын толору көрдөрөр.
Киһини иитиигэ Аар Айыы итэҕэлин балачча элбэх ирдэбиллэрин бу кинигэбэр суруйдум дии саныыбын. үлэбин сөптөөҕүнэн ааҕабын, дьону иитэр-үөрэтэр төрдө улахан диэн сыаналыыбын.
«Аар Айыы итэҕэлин Кэһиллибэт Ытык тыллара диэн өйдөбүл, «заповеди, заповедь» диэҥҥэ ордук сөп түбэһэр диэммин, итинник төбөлөҥн, Аар Айыы сүрүн ирдэбиллэрин этиилэрин өрдөөҕүтэ суруйбутум. Онон, бу тыллары үөрэнээччилэрим эрэ билэллэр. Эбиитин, маннык Кэһиллибэт Ытык тыллар, сиппит-хоппут итэҕэйээччигэ эрэ бэриллиэхтээх дии саныыбын. Маҥнай, биллэн турар, итэҕэйээччигэ Аар Айыы итэҕэлин олоххо туһааннаах үөрэҕин, ирдэбиллэрин тириэрдэр сөптөөх. Атын итэҕэллэргэ эмиэ оннук. Онон, билигин, Аар Айыы итэҕэлин Кэһиллибэт Ытык тылларын билиһиннэрэбин:
1. Сирдээҕини үчүгэйдик үөрэтэн баран, Халлааны үөрэт.
2. Дириҥ билиигэ тардыс. Биллэххинэ, билбэтиҥ төһөтүн аах уонна ырыт. Ити дириҥ билии төрдө.
3. Үлэни таптаа, үйэҕэр үлэттэн араҕыма.
4. Өбүгэ үгэһинэн, аныгы сиэринэн үтүө ыал буол.
5. Олоххо идэлээх уонна сатабыллаах буол.
6. Кырдьыктан xahaн да тэйимэ.
7. Эт-хаан, өй-санаа, Кут-сүр өттүнэн чэгиэн-чэбдик буол.
8. Айыы дьонун атаҕастаама, күн дьонун күөмчүлээмэ.
9. Аньыыны аҕыйат, дьайы тэйит, сэти тохтот.
10. Айыы дьонунуун арыаллас, күн ууһун дьонунуун доҕордос.
11. Дьоҕургун кыраҕыттан сайыннар, улааттаххына ону күүһүpт, сааһырдааххына өссө чочуй.
12. Үүнэр-сайдар кэскили өрү үөһэ тут, кэлэр кэнчээри ыччакка кэрэни кэккэлэт.
Биллэн турар, мантан өссө ордуктук этэр наада буолуо. Кырдьыгынан эттэхпинэ, бу тыллартан ордук туох эрэ ураты тыллар киириэхтэрэ диэн өр кэтэстим. өссө да кэтэһэбин. Били улуу поэт Константин Симонов: «Кэтэс, атыттар кэтэспэт да буоллахтарына», – диэбитинии ураты тыллар кэлэллэрин кэтэһэбин. Ол иһин Ытык Кэһиллибэт тыллары мээнэ знамя тутта сылдьыбаппын.
Биллэрин курдук, былыргы саха итэҕэлин ыытааччылар Айыы ойууттара этилэр. Маны саха Үөрэхтээх дьоно – учуонайдар эмиэ билэллэр. Дьиҥ саха дьонун этигэр-хааныгар, өйүгэр-санаатыгар бу генетика сокуонунан киирэ сылдьар уонна саха итэҕэлин Айыы ойууттара ыыппыттара олоххо буолбут, дьиҥ кырдьык.
Айыы ойууннааһынын курдук норуоппут сүдү култууратын, философиятын, итэҕэлин көстүүтүн мэлдьэһэ сатыыр хайдах табыллыай?! Улуу Айыы ойууттара Лабыҥха Сүүрүк, Одуну, Дуоҕа Боотур, Лүксүрээни, Уһун Ойуун, Эргис, М. Гоголев о.д.а. Аар Айыы итэҕэлин ыыта, сайыннара сылдьыбыттарын мэлдьэһэн, балыйан, «суох» диэн кэбиһэр, бука, олус аньыыта бэрт ини?!
Былыргы Айыы улуу ойууттара Лабыҥха Сүүрүк, Одуну, Лүксүрээни, Дуоҕа Боотур, Уһун Ойуун, Эргис, М. Гоголев үҥэ сылдьыбыт, үрдүк аатын ааттаабыт таҥаралара Үрүҥ Аар Тойон үрдүкү таҥарабыт буоларыгар ханнык да мөккүөр суох буолуохтаах. Ийэ Aйылҕабыт, Аан дойдубут этиилэрэ эмиэ оннук.
Cалгыыта бэчээттэниэ …
+7 (999) 174-67-82
