Евгений Николаевич, Үс Хатыҥ ыһыаҕар саха атын сүүрдүөххэ

Дьокуускай куорат баһылыга Григорьев Евгений Николаевичка куорат олохтооҕо Иван Парфеньевич Александровтан.

Үйэлэр тухары Дьөһөгөй оҕото, ат таҥаралаах Сахабыт сиригэр саха атынан сүүрдүү боруода аттар кэлиэхтэриттэн, лаппа мөлтөөтө.  Сорох улуустар ыһыахтарыгар ат сүүрдүбэт буоллулар. Онтон сылтаан эбитэ дуу, ат миинэр, үлэҕэ туһанар дьон, сылгыһыттар да тыа сиригэр тарбахха баттанар буоллулар. Ат миинньибэт дьон сылгыларын дьиэ таһыгар, аттынааҕы алаастарынан көрөр буолан, сылгы дэриэбинэҕэ киирдэ. Эдэр ыччат сылгыга, акка чугаһаабат буолла.                                                                                                                  

Биир өттүнэн ити кыһалҕаны өйдөөн буолуо, дьону сахабыт атыгар эргитээри, маннык үтүө көлөлөөхпүтүн, доҕордоохпутун санатаары, саханы саха гыммыт сахабыт атын  аан дойдуга ааттатаары, Өймөкөөн уола Дугуйдаан Винокуров Москуба  курдук ыраах дойдуга тиийэн эргийдэ. Кини быйыл, дьыл муҥутаан тымныйан турар кэмигэр Магадаан уобалаһыгар дылы 80 көс сири, аттарын сиргэ хонууга хаптаран аһатан, бэйэтэ аһаҕас сиргэ хонон айанныахтаах. Дугуйдаан Винокуров итинэн сахабыт ата бу Орто дойдуга муҥутуур тулуурдаах көлө буоларын дакаастыаҕа.

Маны барытын учуоттаан, бүттүүн саха дьоно-сэргэтэ ыһыах ыһар сиригэр, Үс Хатыҥ ипподромугар саха атын сүүрдүөххэ. Сылгы сүөһү иитиитэ, миинэр миҥэбитин – аппытын араас үлэҕэ туһаныы, сүүрдүү – бу барыта былыр былыргыттан саха норуотун культуратын быстыспат сорҕото, эбэн эттэххэ, биир сүрүн чааһа. Син биир оһуокайбытын, олоҥхобутун, ыһыахпытын кытары биир кэрдиискэ турар олохпут биир сүрүн эйгэтэ. Ол да иһин Саха Республикатын былааҕар аттаах киһи ойуутун түһэрдэхтэрэ. Итинэн сиэттэрэн көрдөххө, сахабыт атын сүүрүүтүн тохтотон, быдан дьыллатан саха илдьэ кэлбит культуратын биир салаатын быһан быраҕан кэбистибит. Уонна бу алдьархайы долоҕойбутугар тохтопокко, ситэри өйдөөбөккө сылдьабыт. Аҕыйах кыахтаах, үтүмэн үптээх баай дьон ыраас хааннаах сүүрүк аттары аҕалан, бүтүн саха норуотун хараҕын баайдылар, буккуйдулар. Дьиҥэр,  сатаан туһаннахха, дьоҥҥо-сэргэҕэ сөптөөхтүк тиэртэххэ, Евгений Николаевич, ити сахабыт атын куорат ыһыаҕар сүүрдүү кэлээри турар быыбардарга бэркэ көмөлөһүөн, көҕүлүөн сөп этэ.

Соҕуруу олорор түүр омуктар, моҥгуоллар улахан бырааһынньыктарыгар бэйэлэрин олохтоох эрэ аттарын сүүрдэллэр. Төһө да бытаан, кыра буоллуннар, бэйэлэрин тапталлаах аттара, көлөлөрө буолан туоратыллыбакка тапталга, убаастабылга сылдьаллар.

 Биһиэхэ ат сүүрүүтүн федерацията диэн баар. Онно бары соҕурууттан кэлии, ыраас боруода сүүрүк аттаах  дьон киирэллэр. Улахан бириистэрдээх ат сүүрүүлэрин кинилэр быһаарар буолан, саха ата бу сүүрүүлэр программаларыгар хапсыбат. Ол уонча боруода аттаах дьон саха сирин атын сүүрүүтүн быһаараллар.  

Дьокуускай куорат Үс Хатыҥҥа буолар ыһыаҕар  саха боруода аттарыгар уонна манна төрөөбүт сиэнчэр аттарга улахан бириистээх сүүрүү ыытыллара буоллар, улуустарга интэриэс үөскээн, ат сүүрүүтэ сэргэхсийиэ этэ. Дьокуускай куорат ыһыаҕар чугастааҕы улуустартан хастыы да хамаанда кэлиэ. Ону таһынан, Бүлүү улуустара, өлүөхүмэлэр, дьааҥылар, халымалар, өймөкөөттөр да кэлэн кыттыа этилэр. Сүүрбэччэ боруода ат сүүрэринээҕэр, хас да сүүһүнэн ат сүүрүүтэ хайаан да дьон интэриэһин тардыа этэ диэн быһа сэрэйэбин.

 Саха киһитэ баһыйар үксэ тыа сириттэн төрүттээх. Онон ыалдьааччы, интэриэстээх хайаан да элбэх буолуо этэ. Сүүрүк аттаах улуустартан холобур биирдии мөлүйүөн харчы угаҕыт диэн балаһыанньалаан, ону таһынан ат сүүрүүтүн өйүүр предпринимателлэри кытары кэпсэтэн бириис туруортарар буоллар, уонунан мөлүйүөн бириистээх сүүрүүлэр тахсыа этилэр. Бу маннык түгэҥҥэ аан дойдуга суох улахан ат сүүрүүтэ биһиэхэ буолуон сөп этэ.       

Саха ата диэн көрүҥҥэ хайдах аты киллэриэххэ сөбүй? Мин санаабар, билиҥҥи чииптээһин төрдүттэн сыыһа, мөккүөрү эрэ үөскэтэр. Тыа сиригэр дьон бары ханнык эмэ сүүрүк аттан хааннаах аты ат гынан миинньэр.  Төрдүс көлүөнэ буолбут саха биэтиттэн төрөөн кэлбит аты саха диэҥҥэ киллэриэххэ сөп. Маннык аттар сылгы көрөргө миинньэргэ, тымныыны да тулуйаллар, атахтарыгар түргэттэр даҕаны, саха сылгытын курдук хаһан да аһыыллар. Онон сүүрүк саха боруодата диэн туһунан да көрүөххэ сөп. Сүүрүүгэ бэлэмниир ат хайаан да аҕата, эһэтэ, хос эһэтэ, ийэтэ, эбэтэ, хос эбэтэ, сааһа, өҥө, сыл инниттэн сүүрүөхтээх саха аттарын испиэһэктэригэр суруллан, бэлиэтэнэн иһиэхтээх.

Испиэһэккэ киирбэтэх ат киирэн сүүрэрин бобуллуохтаах. Онон саха атыгар сүүрэр аттар эрдэттэн үөрэтиллэн, хонтуруолга сылдьыахтаахтар. Сүүрүү буолуо үс ый инниттэн сайаапка түһэрэн, ханнык аттар кэлэллэрэ, ханнык дистанцияҕа сүүрэллэрэ  эрдэттэн барыта биллибит буолуохтаах. Үс ый инниттэн хаһыаттарга маннык улуустан маннык ат кэлэр, ол ат маннык дистанцияҕа сүүрэр, бу улуус быйыл кубогы ылар диэн реклама тахса туруон сөп. Ол быыһыгар дьону күөттээн, быйыл бу ат куотар диэн реклама курдук таһааран, дьон болҕомтотун тарда туруохха. Аны дистанцияларга бастаабыт акка 6 очукуо, иккискэ 4 очукуо, үһүскэ 2 очукуо ааҕан, хамаанданан күрэхтэһии оҥоруохха. Улууһунан дуу, хамаанданан дуу. Ол түгэҥҥэ хас биирдии сүүрүү кэннэ балаһыанньа сытыырхайара чуоккай. Араас албас туттулларын курдук, хамаанда биир дистанцияҕа үс аты да киллэрэрин көҥүллүөххэ сөп. 

Холобур, бу дистанцияҕа үс атым бириистээх миэстэҕэ тиксиэхтэрин сөп, оччоҕо 12 очукуоланабын диэн суоттаан, кыайтарар дистанциятыгар ат киллэриэ суоҕун сөп. Бары сүрүн сыаллара кубок иһин охсуһуу буолуохтаах. Сүрүн бириис кубокка туруохтаах. Ити түгэҥҥэ улуустарын хамаандатыгар ыалдьааччылар интэриэстэрэ элбиэ.

Манна төрөөбүт сиэнчэр аттарга эмиэ маннык балаһыанньа олохтонуохтаах. Кинилэр кубоктара саха атыттан туһунан. Кэлии ыраас хааннаах сүүрүк манна киирэрин бобуохха наада.

Икки күннээх сүүрүүгэ алта дистанцияҕа сүүрүү ыытыллыан сөп.

Саха аттара сүүрэр бастакы күннээҕи дистанциялара – 1600, 2400 уонна 4800 м; иккис күҥҥэ – 1200, 3200 уонна 6000 м.

Хамаанданан сүүрүүгэ ким элбэх очукуолаах, ол кыайар.

Сиэнчэрдэргэ бастакы күн – 800, 1600, 2400 уонна 4800 м; иккис күн – 1200, 3200 уонна 6000 м.

Икки күннээх күрэххэ сэттэ дистанцияҕа сүүрүү олохтонор.

Хамаанданан сүүрүүгэ ким элбэх очукуолаах, ол кыайар.

Хамаанда саха атыгар үс аттан элбэх буолар, сиэнчэрдэргэ түөрт аттан элбэх.

Биэтэктэн түһэрии илииттэн, эбэтэр акка тутан тиийэн түһэрии. Тоҕо диэтэххэ, старт массыынатыгар киирэллэрэ уустук буолуон сөп. Сорох дьон ыраах тутан иһэн түһэриэ, сорох былаах анныттан түһэриэ, ол көрөөччү интэриэһин тардыа. Ат элбэх буолуо. Онон түһээччи түһэр, хаалбыт хаалар. Фальстарт диэн көрүллүбэт.

Бу сүүрүүлэр кэннэ ким куоппут ыллын диэн ыһыахтыыр сири таһынан эргитэн, правительство 10 биэрэстэҕэ сүүрүүтүн оҥоруохха. Маннык улахан ат сүүрүүтэ ыһыахпытын лаппа үрдүк таһымҥа таһаарыа этэ.