Олох оҥкулларын, очурдарын, омсолорун уонна ол-бу араас көнө да, тиэрэ да көстүүлэр тустарынан оччугуйдук аҕыйах тылы этиэм
3. Үрүҥ Аар Тойонтон тоҕо куттаналларый?
«Кут-сүр» диэн илии баттааһыннаах ыстатыйаларга Үрүҥ Айыы Тойон 1700 сылтан, христианство киирэ илигиттэн, докумуоннарга ахтыллар дэнэр, онтон докумуона ыйыллыбат. Баҕар, чэ оннук да буоллун. Нууччалар Саха сиригэр 1620-с сыллартан биллэн барбыттара, 1632 сыллаахха Саха сирин Россияҕа холбообуттара. Хаһан да саҥа сирдэри сэриилээн ылыыга итэҕэл миссионердара сэрииһиттэри кытта тэҥҥэ кэлэллэр уонна итэҕэл киириитин бэлэмнииллэр. Итэҕэл тута киирбэт, маҥнай олохтоох омук итэҕэлин үрдүкү Таҥаратын аатын бутуйуу, умуннарыы үлэтэ ыытыллар. Биһиги итэҕэлбит үрдүкү Таҥарата Үрүҥ Аар Тойон аатыгар майгылыыр курдук ааттаан, Христос өйдөбүлэ киллэриллэр. «Христос – бог Творец. Айар Таҥара, ол аата Айыы Тойон Таҥара», – диэн сахалыы ааттаахтык билэ охсубут, өйдөөх миссионердар түмүктүү охсоллор. Айыы Тойон Таҥара бэрт сотору Үрүҥ Айыы Тойон буола түһэр. Түүрдэр каганаттарын суулларарга миссионердар эмиэ үрдүкү Таҥараттан Күөх Тэҥриттэн саҕалаабыттара. Христоһу Саваоф уола диэбэккэ: «Күөх Тэҥри уола Айар Таҥара», – диэн барбыттара. Ити эмиэ улаханнык дьону бутуйбута. Түүрдэр: «Хайа биһиги Күөх Тэҥрибит уолун итэҕэйэр дьон эбит буолбат дуо?!» – диэн өйдөбүлгэ киирбиттэрэ. Оттон сахалар XVIII үйэҕэ: «Хайа оттон Үрүҥ Аар Тойон курдук ааттаах, Аар оннугар Айыы диэн ааттаах Таҥара эбит буолбат дуо?!» – диэн биир итэҕэллээх дьон курдук санаммыттара. Бутуллуу баран, А.Е. Кулаковскай эппитинии, сахалар үрдүкү Таҥаралара Үрүҥ Аар Тойонун да Үрүҥ Айыы Тойонун да быһаарбат буолбуттара. «Кут-сүр» диэн бэйэлэрин сурукка киллэрэр дьон Үрүҥ Аар Тойон диэн үрдүкү Таҥарабыт дьиҥнээх аатыттан киһини баттыыр диэн сүрдээхтик куттаналлар. Үрүҥ Аар Тойон аатыттан улахан ыар аньыылаах эрэ киһи куттаныа эбитэ ини. Аньыы да боруостанар, өскөтүн киһи уһуннук үҥэн-сүгүрүйэн көрдөһөр буоллаҕына. Эбэтэр, Үрүҥ Айыы Тойон диэтэхпитинэ христианствоттан көмүскэллээх буолуохпут дииллэрэ дуу? Саараамаҥ да, саантаамаҥ да, христианство атын итэҕэли көмүскүө суоҕа. Сахалар былыргы итэҕэлбит үрдүкү Таҥарата – Үрүҥ Аар Тойон. Бу история. Оттон история токурутуллуо суохтаах. Өскөтүн сахалар буоллахпытына, бэйэбитигэр токурутуллубут историяны киллэриэ суохтаахпыт. Оччоҕо норуот буолбаппыт. Көннөрү историяны кыайбыттар суруйаллар. Ол аата, бу история кыайбыттар туһаларыгар токурутуулаах буолар. Биһиги кыайбыттар буолбатахпыт. Ол иһин бэйэбит дьиҥнээх историябытын уонна итэҕэлбитин суруйуохтаахпыт. Элбэх токурутууну көннөрүөхтээхпит.
Үрүҥ Аар Тойону утарааччынан суруналыыс А. Павлов-Дабыл буолар. Онтон-мантан киһини итэҕэппэт, үксэ сөпкө ситимнэспэт өйдөбүллэри, быһаарыылары холбооттоон, араас быһаарыылары дьоҥҥо соҥнуур. Олору барытын олус сөптөөҕүнэн ааҕар. Ол туһунан үлэлиир «Кэскил» хаһыатыгар элбэхтик суруйар. Ол курдук, бэс ыйын 6 күнүгэр бу хаһыатыгар «Аар» диэн ыстатыйаны суруйбут. Онно маннык этэр: «Саха итэҕэлигэр биир лаппа биллэр канон Аар (арт, арта, рта, рита) буолар. Өбүгэ саныырынан Үрүҥ Айыы Аан дойдуну айбытын кэннэ наардааһын, наардаах буолуу үөскээбит». Сахалар Аар диэн тыллара олус үрдүк суолталаах, үрдүк өйдөбүллээх, элбэх кистэлэҥнэрдээх. Бу тылы Индия, Иран тылларын кытта бутуйар табыллыбат. Дьүөрэлэһэр дорҕоонноох тыллары барыларын бииринэн аахтахха, киһи улаханнык бутуллуон да сөп. Холобур, ыраах куруутун итии дойдуларынан да сүүрбэккэ, эбэҥки, юкагир тылларын кытта дьүөрэлэһэр дорҕоонноох, ол гынан баран букатын атын, атын өйдөбүллээх саха тылларын тэҥнээн көрүҥ. Ити дьүөрэлэһэр дорҕоонноох омук тылларынан үлүһүйүү ааһар да кэмэ буолла ини! Хайатын! Хата Саха аара – Сахасрара диэбэтэххин дии! Үрүҥ Айыы Тойону миссионердар киллэрбиттэрэ. Кини саха итэҕэлигэр суох этэ. Аан дойдуну Үрүҥ Аар Тойон айбыта. Ким да өйдүөн, өй-санаа, көрүү-истии үөскүөхтэрин инниттэн баар олус сүдү, олус кырдьаҕас, улуу күүс – Үрүҥ Аар Тойон Аан дойдуну айбакка, миссионердар XVII-с-XVIII-с үйэлэргэ үөскэппит Үрүҥ Айыы Тойонноро Аан дойдуну айыаҕай?! Бог-Творец диэнинэн кинини олус үөһэ таһаараары сорунар буоллаххытына, хас биирдии Таҥара Айар Таҥара, ол аата Бог-Творец. Бу киһибит аны Таҥаралары айыы уонна Таҥара диэн тус-туһунан араартаан эрэр. Кини суруйарынан XVIII үйэ айанньыта Я. Линденау Аар Тойону, ол аата Үрүҥ Аар Тойону Таҥара ахсааныгар киллэрбит үһү, оттон Айыы кэккэтигэр чугаһаппатах үһү. Ол аата, аны Я. Линденаубут биһиги былыргы Таҥараларбытыгар миэстэлэрин ыйааччы буолан тахсыбыт. Оччотугар үрдүкү Таҥарабыт аны Я. Линденау буолан тахсар эбит буолбат дуо?! Дьэ, иэдээн өйдөбүл, иэдээннээх быһаарыы! Бэйи, Айыы диэн соҕотох тылынан мээнэ оонньоомо, бу тылыҥ элбэх суолталаах уонна өйдөбүллээх! Аны киһибит Үрүҥ Аар Тойону көннөрү киһи оҥорон эрэр. Ол туһунан маннык суруйар: «1823 сыллаахха Сенакка ыыппыт религиознай докумуоннарыгар «ар Тойон есть сын божий» диэбиттэрэ. Онон «Аар-Тойон» киһиэхэ, Таҥара уолугар» эрэ сыһыаннаах догматическай канон буоларын бэлиэтээбиттэрэ. Түмүктээн Аар, Аар Тойон диэннэри Айыы – Творец, Үрүҥ Айыы, Белый Творец диэннэргэ тэҥниир табыллыбатын ыйбыттара». Бу киһи төрүт да докумуоннары сатаан өйдөөн ырыппат, дьиҥнээх токурутааччы эбит. Бу дьон, дьэ, ханна ол Үрүҥ Айыы Тойон үрдүкү Таҥара буоларын ыйбыттарый?! Хантан ылан, санааҥ буолан, суобаһыҥ уйан итинник этэҕин?! Бу докумуон лоскуйун дьиҥнээхтик ырыттахха маннык. 1823 сыллаахха Сенакка сахалар суруктарыгар Үрүҥ Айыы Тойон ахтыллыбат. Үрдүкү Таҥараларын Үрүҥ Аар Тойону өссө да умна илик сахалар үрдүкү Таҥараларын «сын божий» диэн Христоһу этэр курдук кини таһымыгар эппиттэр. Бу киһибит Христос – сын божий дэнэрин билбэт муҥа эбитэ дуу?! Кыайтарбыт, итэҕэллэрэ бобуллубут (1696 сыллаахха – автор) аҕыйах ахсааннаах омук дьоно сүрдээх хорсуннук, эрдээхтик бу кэмҥэ «Ар Тойон есть сын божий» да дииллэрэ чахчы хайҕаллаах суол. Христос үрдүкү Таҥара «сын божий» дэнэр, ол иһин онтон үөһэ бу сахалар бэйэлэрин Таҥараларын туруорар кыахтара суоҕа. Эбиитин оччотооҕу кыра үөрэхтээх, христианствоҕа киирбит сахалар «сын божий» диэни Таҥара үрдүк чыпчаала (сана), солото дии саныыллара. Бу киһибит «сын божий» диэни киһи таһыма диэн өйдүү сылдьар эбит! Эчи, сүрүн!
Өссө Үрүҥ Аар Тойону айбат, былааһы, сууту-сокуону, киһини Таҥара оҥоруу түмүгэр үөскээбитэ диэн өйдөбүлү киллэрэр. Өйдөөн кэбиһиҥ! Үрүҥ Аар Тойон Аан дойду саҥа айыллар, туох да суоҕуна Улуу Куйаарга үөскээбит Үрдүк Күүс буолар. Кини Дабыл намтатарыныы киһи буолбатах, ханнык да былаас, суут-сокуон ол саҕана сыттара да суоҕа. Ол саҕана, өйдөммөт өрдөөҕүгэ, быдан былыргыга Улуу Куйаар күдэригиттэн Аан дойдуну айбыта, куруутун сайда, хамсыы турар, дьиктитик салайыллар, барыта тэҥник үлэлиир улуу Бүппэт Улуу Куйаар сүдү систиэмэтин айбыта.
Өйдөөн кэбиһиҥ! Үрүҥ Айыы Тойон – үрдүкү Таҥарабыт дии-дии төһө да үҥүҥ-сүгүрүйүҥ, халлааҥҥа хаһыытааҥ да, эһиэхэ Үөһээ Аар Айыылартан туох да үтүө сабыдыал, көмөлтө кэлиэ суоҕа! Үрүҥ Айыы Тойон диэн намтатан, атыннык ааттыыры Үрдүкү Таҥарабыт, Улуу Аар Айыыбыт – Үрүҥ Аар Тойон ылыммат, истэ да барбат, оттон эһиги үҥүүгүт Улуу Куйаар аллараа таһымыгар хаалар уонна сүтэр. Үрүҥ Айыы Тойон диэн ааттааһын кэлин искусственнайдык үөскээбит буолан, көннөрү киһи үөскэппит эгрегора эрэ буолар. Оттон итинник үөскэтиллибит эгрегор Таҥара таһымыгар хаһан да тиийбэт. Итинник дьиҥнээх Таҥаралары сыыһа ааттаан, саҥаттан-саҥа эгрегордары үөскэтэ туруохха сөп. Ол аата маннык сыыһа үөскэтиллибит эгрегордар – көннөрү суолтата суох күлүктэр эрэ буолаллар. Сорох гипнотизердар сыыһа өйдөөннөр, оннооҕор бэйэлэрин дьиэлэригэр эгрегордары үөскэтэн, эрэйдэммит түбэлтэлэрэ баар буолааччы. Ол курдук биир биллэр гипнотизер бэйэтин дьиэтигэр улахан баҕайы куосканы санаатынан уонна тылынан «үөскэппитин» кэпсээбитэ. Онтуката сарсыарда үлэтигэр барарыгар сыттыгар сытан эрэн ньааҕыныыр буолбут. Бу илэ эгрегоры сүтэрэргэ мин көмөлөһөн турардаахпын. Оттон сыыһа өйдөөн, элбэх киһи үҥэ сылдьар халлааннааҕы эгрегоры Үрдүкү Таҥара Үрүҥ Аар Тойон эрэ сүтэрэр кыахтаах.
Я. Линденау суруйууларын А. Павлов бэйэтин туһатыгар өрүү токурутар. Я. Линденау хаһан даҕаны саха былыргы итэҕэлин Таҥараларын Таҥараларга уонна Айыыларга араартаан, классификация оҥорботоҕо. Кини оннук сыала-соруга суоҕа уонна 1696 сыллаахха бобуллубут итэҕэл ордон хаалбыт дуорааннарынан саха Таҥараларын бу айыылар, оттон бу Таҥаралар диэн быһаарыы оҥорботоҕо. Итинник өйдөбүл киниэхэ суоҕа. Арай бүгүҥҥү Дабыл оннук наардаталыы сатыыр дии! Уонна ол тугуй?! Бу Таҥара, бу айыы диэһин. Саха былыргы итэҕэлин Таҥаралара – Аар Айыылар дэнэллэр. Оттон аҥардас айыылар диэтэххинэ – ол Таҥаралар буолбатахтар. Айыылар, кырдьык, сиргэ куһаҕаннык өлбүт дьон улахан үөрдэрэ буолаллар. Холобур, Тойбохой Айыыта, Бахсы Айыыта, Болугур Айыыта уо.д.а. Хоту сирдэргэ эмиэ маннык улахан үөрдэр – айыылар элбэхтэр.
Я. Линденауга ону-маны өйдүүр киһи махтаныах эрэ тустаах. Атын киһи суруйууларын бэйэ хараҥа өйдөбүлүгэр сыһыаннаан, токурутуо суохтаах. Ол аньыы уонна холуобунай дьыала. Тоҕо Я. Линденауга махтаныах тустаахпытый? Кини 1742 сыллаахха Дыгын утумнара – Софрон Сырановтаах, 1642 сыллаахха Петр Головин бойобуода саха 23 бастыҥ, бас-көс патриот дьонун, киһи сатаан эппэтин курдук накаастаталаан өлөртөөбүтэ 100 сыла туолуутугар, бу дьон сырдык ааттарын Үөһээ Аар Айыылар көмүскэллэригэр Айыы ойуунунан өрө көтөхтөрөн, барыларын ытык дьон таһымыгар таһаарбыттара. Я. Линденау, Айыы ойууна Үрүҥ Аар Тойоҥҥо уонна Аар Айыыларга үҥэн-сүгүрүйэн, ити сиэри-туому оҥорбутун киһи өйдүүр курдук суруйбут. Кини Айыы ойууна Аар Тойоҥҥо үҥпүтүн, көрдөспүтүн олус сөпкө ойуулаабыт. Холобур, мин маннык хабааннаах сиэрдэри-туомнары элбэхтик ыыппыт киһи, бу суругу ис хоһоонун тута өйдүүбүн.
Үрдүкү Таҥарабыт Үрүҥ Аар Тойон буоларын «Высшее божество» диэн ыйан туран, швед учуонайа Ф.И. Страленберг, онтон салгыы О. Бетлинк суруйбуттара. Ф.И. Страленберг улахан үөрэхтээх учуонай, Саха сиригэр сыылкаҕа кэлбит швед үөрэхтээх дьонунан – офицердарынан саха итэҕэлин, олоҕун-дьаһаҕын туһунан матырыйаал хомуйтаран, «Европа уонна Азия хотугу уонна илиҥҥи өттүлэрэ» диэн улахан үлэни суруйбута. Манна кини саха итэҕэлин үрдүкү Таҥарата Аар Тойон – Үрүҥ Аар Тойон буоларын чуолкай ыйбыта. Ф.И. Страленберг да, О. Бетлинк да миссионердар сахаларга соҥнообут Үрүҥ Айыы Тойоннорун туһунан истибит буолуохтаахтар. Ол гынан баран, Үрүҥ Айыы Тойон – Белый Бог-Творец ким буоларын учуонай да, христианин да быһыытынан тута өйдөөбөт бэйэлээх буолуохтара дуо?! Ол иһин саха былыргы итэҕэллэрин үрдүкү Таҥарата Үрүҥ Аар Тойон буоларын чуолкайдык ыйбыттар.
Дьиҥэр, Аар Айыы итэҕэлэ былыргы хаҥаластар – ханглы итэҕэллэрэ буолар. Ону, баҕар, эттэригэр-хааннарыгар – генетикаларыгар, урут атын туспа итэҕэл киирбит дьон ситэ өйдөөбөт, ылыммат буоланнар, эмиэ токурута сатыыр буолуохтарын сөп. Бу итэҕэл сүрдээх үрдүк, былыргы дьиҥ космическай таһымнаах итэҕэл буолар. Маны дьиҥ ис хоһоонун өйдүүр киһи эрэ дириҥник барытын өйдүүр. Мин киһини өйдүөхпүттэн истибит итэҕэлбин бэрт үчүгэйдик өйдүүбүн. Ол иһин итэҕэлбин атын итэҕэллэри кытта сыбыы тутан өйдөөбөппүн, Таҥаралар ааттарын араастаан бутуйбаппын. Ол-бу араас суруйуулары ааҕа-ааҕа үс бэс иһигэр муммаппын. Оҕо эрдэхпиттэн барытын чуолкайдык өйдүүбүн. Эбиитин миигин Дуоҕа Боотур ытык сэһэннэринэн үөрэттэхтэрэ дии. Улуу Айыы ойууна диэн ааттаммыт киһи – Дуоҕа Боотур үрдүкү Таҥаратын, Үрүҥ Аар Тойон итэҕэлин, Аар Айыы итэҕэлэ диир. Атыннык ааттаабат. Бука, Дабыллааҕар билэрэ буолуо дии саныыбын.
Үрдүкү Таҥарабыт – Үрүҥ Аар Тойон буолар диэн мин киллэрбит этиим, өйтөн оҥоһуум буолбатах. Бу дьиҥнээх история кырдьыга буолар. Оттон кырдьыктаах историябытын биһиги бэйэбит суруйуохтаахпыт. Кыайбыттар бэйэлэрин туһаларыгар токурутан суруйбут историяларын ылынар табыллыбат. Холобур, биһиги итэҕэлбитин «черное верование, сатанизм, бесовщина» дииллэр. Бу, дьиҥэр, улахан баттал. Биһиги итэҕэлбит олус сырдык, үрдүк итэҕэл. Халлаан үрдүкү сырдык, ыраас Аар Айыыларыгар үҥэбит – ол аата сүдү ыраас Космос олус үрдүк күүстэригэр. Дьэ, ол онно Аар диэн тылбыт улуу кистэлэҥ күлүүс тыл буолар. Саха итэҕэлигэр бу тыла суох кыайан иһигэр киирбэккин, элбэҕи өйдүүр, арыйар, билэр кыаҕыҥ суох. Саха итэҕэлигэр элбэх кистэлэҥ кистэнэ сылдьар. Итэҕэлбит олус былыргы төрүт (прарелигия – автор) буолара чуолкай диэххэ наада. Бэйэ религиятын атын омуктарга, кинилэр тылларыгар көрдүү сатааһын олус примитивнэй – намыһах көстүү буолар. Религиябытын бэйэбит тылбытыгар, былыргы сиэрдэрбит-туомнарбыт кистэлэҥнэригэр, Ийэ Айылҕабытыгар уонна Аар Айыыларбытыгар үҥүүгэ-сүгүрүйүүгэ көрдөнүөххэ наада. Атын итэҕэл эн онон-манан чугаһыы сатыыргын, олоҕо суох уруурҕаһаргын адьас сөбүлээбэт. Үрүҥ Айыы Тойон дии-дии үҥэ сылдьыбыппыт, онтон Үрүҥ Аар Тойоҥҥо үҥэн бардахпытына кини сөбүлүө суоҕа диэн куттаныы, толлуу барьерын туорааҥ. Үрүҥ Аар Тойон олус үтүө дьайыылаах Таҥара, кини дьиҥнээхтик көрдөстөххүтүнэ, барытын ылыныаҕа, бэйэтин көмүскэлигэр ылыаҕа. Кини былыргы Сүдү Үрдүкү Таҥарабыт буолар. Кини ыраахтааҕы былааһын саҕана искусственнайдык үөскэтиллибит эгрегор – Үрүҥ Айыы Тойон буолбатах. Үрүҥ Аар Тойонтон ыар аньыылаах, элбэҕи сыыһа куолулаабыт, араас утары үлэни ыыппыт, таҥнарбыт, атыыламмыт, сымыйаччы, албын-көлдьүн куттаах-сүрдээх дьон куттаналлар. Кини кими да баттыы, куттуу, кимиэхэ да суоһурҕана сатаабат. Онон сырдык, ыраас эйгэлээх, үтүө санаалаах, кэрэ куттаах-сүрдээх дьон киниэхэ чугаһаан, киниэхэ үҥүҥ-сүгүрүйүҥ.
Үрүҥ Аар Тойон ким да өйүттэн оҥорон киллэрбит Таҥарата буолбатах. Кини биһиги итэҕэлбит былыргыттан Үрдүкү Таҥарата буолар. Ону ким да уларытар, атын аатынан ааттыыр бырааба суох. Өскөтүн оннук дьайыы оҥоһуллар буоллаҕына, ол ыар аньыы буоларын ыйар, этэр наадалаах. Онон, сахалар былыргы үрдүкү Таҥарабытын Үрүҥ Аар Тойону сөпкө аатынан ааттыаҕыҥ, киниэхэ үҥүөҕүҥ-сүгүрүйүөҕүҥ. Оччоҕо эрэ сөптөөх суолга кэлиэхпит, кэлэр иэдээннэртэн ордон, дьалхааннаах үйэни туораан, тыыннаах хаалыахпыт, үүнэр көлүөнэбит үтүө көмүскэллээх, үрдүк Таҥаралардаах буолуоҕа. Ону-маны түҥ-таҥ тутан, итэҕэлгэ сыыһалары киллэрэн, үүнэр көлүөнэҕэ мэһэйи, харгыһы үөскэтимэҥ, кини кэскилин туорайдаамаҥ.
«Аар Айыылыы эмтээһин», В.А. Кондаков. Дьокуускай. 2008. 154-162 с. СӨ Аар Айыы итэҕэлин тэрилтэтэ.